Сертификаттау идеясы мен жалпы мағынасы бұрыннан белгілі. Өнімді дайындаушымен әдеттегі таңбалау бұйымның жоғары сапасын растаушы болып саналды. Сатушының тауардың сапасы туралы растауы, сондай-ақ біз қазір сертификаттау деп атайтын ең көне және қарапайым нысаны болды. Өнеркәсіптік дамыған елдерде өнімді сертификаттау біздің ғасырдың 20-30-шы жылдары пайда болды. Мысалы, Германияда стандарттарға сәйкестік сертификаттық белгілері 1920 жылы бекітілді.
Әлемде өзгерген әлеуметтік және экономикалық жағдайлар сертификаттаудың нысандары мен әдістерінің өзгеруі мен күрделенуіне, сертификаттаудың екпінінің, әсіресе халықаралық қатынастар саласындағы ығысуына алып келді. Ұлттық сертификаттау жүйелері 20 ғасырдың 60-шы жылдары кеңінен құрыла бастады.
Сертификаттаудың ұлттық жүйелерінің мәртебесі оларға сәйкес сертификаттау жүргізілетін стандарттар жеткілікті болып табыла ма немесе оларды ерікті түрде қолдануға байланысты болады. Бұл ретте әрбір ұлттық жүйенің өзіндік ерекшелігі бар.
Барлық жүйелердің негізінде заңнамалық актілер, декреттер, жинақтар, ережелер жатыр. Сертификаттау мемлекеттік емес, сондай-ақ үкіметтік емес ұйымдардың бақылауымен жүргізілуі мүмкін, сертификаттаудың негізгі қағидаттарын іске асырудың нақты нысандары, ережелері мен әдістері өте әртүрлі, өйткені әрбір елде сертификаттау қызметін дамыту мақсаттарындағы, міндеттеріндегі экономикалық және техникалық мүмкіндіктердегі, ұлттық дәстүрлердегі және кезеңдеріндегі айырмашылықтарды көрсетеді.
60-шы жылдардың ортасына дейін сертификаттаудың ұлттық жүйесінің ерекше белгісі отандық дайындаушыларды басқа елдердің бәсекелестерінен қоршауға ұмтылу болып табылады. Сертификаттау ережелеріндегі ұлттық айырмашылықтарға байланысты саудадағы белгілі бір кедергілерге қосымша 60-шы жылдардың басында жабық түрдегі сертификаттаудың аймақтық жүйелері құрыла бастады, мысалы, Еуропалық экономикалық қоғамдастық және еуропалық еркін сауда аймағы шеңберіндегі жүйелер. Мұндай жағдай АҚШ-тың, Жапонияның, Канаданың және басқа да елдердің халықаралық саудадағы мүдделеріне нұқсан келтірді.
Сертификаттауды енгізу бастапқыда тұтынушының мүдделеріне, қауіпсіздік және пайдалану, қоршаған ортаны қорғау, еңбек гигиенасы талаптарына байланысты болды. Талаптар дайын өнімнің, ең алдымен машина жасау өнімдерінің өсуіне байланысты күрделенді.
Әлемдік тауар алмасуда сертификаттау сапа көрсеткіштерінің барлық маңызды көрсеткіштеріне: сенімділік, эргономикалық, техникалық-экономикалық параметрлерді сақтау және т. б. тарала отырып, экспорттық-импорттық келісімшарттардың негізгі шарттарының бірі болып табылады.
Заманауи сертификаттаудың ұйымдық қалыптасуы мен дамуына бірқатар ауқымды халықаралық шешімдер ықпал етті. 60-шы жылдардың соңында ИСО жанында арнайы сертификат комитеті құрылды. 1975 жылы Еуропадағы қауіпсіздік және ынтымақтастық кеңесінің қатысушылары сертификаттау халықаралық сауда мен өнеркәсіптік ынтымақтастықтағы кедергілерді жоюдың маңызды құралдарының бірі болып танылды.
Қазіргі жағдайда халықаралық сертификаттау жүйелерінің бірқатар ерекшеліктерін атап көрсетуге болады.
Мәртебесі бойынша олар үкіметаралық және үкіметтік емес болып бөлінеді.
Үкіметаралық сертификаттау жүйесі – бұл келісімге қатысушы елдердің атынан қол қойылған сертификаттау жүйесі. Мысалы, БҰҰ Еуропалық экономикалық комиссиясының көлік құралдарының жабдықтарын сертификаттау жүйесі үкіметаралық болып табылады, Халықаралық экономикалық комиссияның сертификаттау жүйесі үкіметтік емес болып табылады.
Үкіметаралық сертификаттау жүйелерінде ұлттық ұйымдарға сертификаттау жөніндегі жұмыстарды ұйымдастыру жүктеледі. Жүйелерде сәйкестік сертификаттары танылады. Үкіметтік емес жүйелерде ұлттық ауытқуларды қабылдау мүмкіндігі бар. Сәйкестік сертификаттары сынақ хаттамаларымен расталуы тиіс.
7.3. Беларусь Республикасының ұлттық сертификаттау жүйесі
Беларусь Республикасында стандарттау, метрология және сертификаттау жөніндегі республикалық орган құрған ұлттық сертификаттау жүйесі (ҒС) жұмыс істейді және Беларусь Республикасының заңнамасында міндетті сертификаттауды жүргізу көзделмеген көрсеткіштер бойынша басқа заңды тұлғалар құрған өнімді сертификаттау жүйелері жұмыс істей алады, яғни сертификаттаудың ерікті кіші жүйелері құрылуы мүмкін.
Ұлттық сертификаттау жүйесінде міндетті түрде де, ерікті де сертификаттау жүргізіледі, өнімнің түрлері бойынша және жекелеген талаптар бойынша сертификаттау жүйелері құрылуы мүмкін.
Өнімді сертификаттау жүйесінің өз сәйкестік белгілері бар. Сертификаттау жүйелері мен сәйкестік белгілері Стандарттау, метрология және сертификаттау жөніндегі республикалық орган белгілеген тәртіппен тіркелуге жатады.
Міндетті сертификаттауды» сертификаттау жөніндегі органдар жүргізеді, ұс-да тіркелген сертификаттау жөніндегі органдар, техникалық құзыреттілікке және Тәуелсіздікке аккредиттелген зертхана өнімдерін сынайды.
АККРЕДИТТЕУ-бұл беделді орган ресми түрде тұлғалардың немесе органның нақты жұмыстарды орындау құқығын мойындайтын рәсім.
Беларусь Республикасының ұлттық сертификаттау жүйесі-бұл Стандарттау, метрология және сертификаттау жөніндегі республикалық орган (Мемстандарт) белгілеген және Беларусь аумағында әрекет ететін сертификаттау жүйесі.
Беларусь Республикасы СБЖ мақсаттары:
1) тұтынушыларды азаматтардың өміріне, денсаулығына, мүлкіне қауіп төндіретін өнімдерді, жұмыстар мен қызметтерді пайдаланудан қорғау және қоршаған ортаны қорғау;
2) халықаралық саудадағы техникалық кедергілерді жою және өнімнің, жұмыстар мен көрсетілетін қызметтердің сапасы мен бәсекеге қабілеттілігін арттыру;
3) отандық нарықты импорт бойынша келіп түскен қауіпсіз емес және сапасыз өнімдерден қорғау.
Мақсатты функцияларды орындау үшін Беларусь Республикасының ұс құрылымы құрылды.
Беларусь Республикасының ұлттық сертификаттау жүйесі қатысушы қатысушыларды қосады:
Жүйе кеңесі (п.5.6. СТБ 5.1.01-96);
Сертификаттау жөніндегі республикалық орган СТБ 5.1.01-96);
Жүйенің апелляциялық кеңесі (5.9. т.) СТБ 5.1.01-96);
Біртекті өнімдерді, қызметтерді сертификаттау жөніндегі аккредиттелген органдар (СТБ 5.1.02-96);
Сапа жүйелерін сертификаттау жөніндегі аккредиттелген органдар (СТБ 5.1.03-96);
Персоналды сертификаттау бойынша аккредиттелген органдар (ГОСТ 30488-97);
Сапа бойынша сарапшы-аудиторларды даярлаудың аккредиттелген орталығы (СТБ 5.1.01-96);
Сапа жөніндегі сарапшы-аудиторлар штаты (СТБ 5.1.01-96);
Өнімдердің, қызметтердің түрлері, жекелеген талаптар бойынша сертификаттаудың кіші жүйелері (4.7-т.) СТБ 5.1.01-96);
Аккредиттелген сынақ зертханалары (СТБ 941.0-93);
Дайындаушылардың, сатушылардың (өнім берушілердің).
СБЖ шеңберінде мынадай қызмет түрлері жүзеге асырылады:
1) өнімді, қызметтерді, сапа жүйелерін және персоналды сертификаттау;
2) өнімді, қызметтерді, сапа жүйелерін және персоналды сертификаттау жөніндегі органдарды аккредиттеу;
3) сапа жөніндегі сарапшы-аудиторларды даярлау жөніндегі орталықты аккредиттеу және сапа жөніндегі сарапшы-аудиторларды аттестаттау;
4) СБЖ тізілімін жүргізу.
Республикалық органның құрамында жүйе кеңесі жұмыс істейді, оған Мемстандарттың басшылары мен мамандары кіреді, ал отырыстарға сертификаттау жөніндегі органдардың басшылары, министрліктердің, ведомстволардың, бақылау қызметтерінің өкілдері қатыса алады. Кеңесті мемлекеттік стандарт төрағасы басқарады. Кеңестің негізгі міндеті-сертификаттау саласындағы саясатты айқындау және сертификаттау және тіркеу мәселелері бойынша жұмыстарды үйлестіру.
Апелляциялық кеңеске сертификаттау жөніндегі орталық органдардың басшылары, республикалық органның өкілдері кіреді, ал отырыстарға министрліктердің, ведомстволардың өкілдері шақырылуы мүмкін. Апелляциялық кеңесті сертификаттау жөніндегі басқарма бастығы басқарады.
Сертификаттау жөніндегі республикалық органға функциялар жүктелген:
1) республикадағы сертификаттау мәселелері жөніндегі саясатты айқындау;
2) сертификаттау және аккредиттеу мәселелері бойынша заңнамалық құжаттарды дайындау;
3) жүйенің ұйымдастыру-әдістемелік құжаттарын әзірлеу;
4) сертификаттау және аккредиттеу жөніндегі халықаралық ұйымдарда республиканың атынан өкілдік ету;
5) сертификаттау жөніндегі жұмыстардың нәтижелерін өзара тану жөнінде келісімдер жасасу;
6) аккредиттелген органдарды сертификаттау және инспекциялық бақылау жөніндегі органдарды аккредиттеу;
7) сапа жөніндегі сарапшы-аудиторларды аттестаттау;
8) аккредиттелген орган болмаған жағдайда сертификаттау жөніндегі жұмыстарды жүргізу;
9) міндетті сертификаттау кезінде тексерілетін көрсеткіштерді бекіту,
10) СБЖ тізілімін жүргізу (автоматтандырылған режимде);
11) өнімнің, қызмет көрсетудің түрлері, жекелеген талаптар бойынша сертификаттаудың кіші жүйелерін құру туралы шешім.
Республикалық орган құқықтары бар:
1) сертификаттау органдарының инспекциялық бақылауы;
2) сәйкестік сертификатының қолданылуын тоқтата тұру;
3) сертификаттау жөніндегі орган шешімінің күшін жою;
4) сертификаттау жөніндегі органның қызметін тоқтата тұру.
Өнімді, қызметтерді, сапа жүйесін және персоналды сертификаттау жөніндегі Орган негізгі функцияларды орындайды:
1) ұйымдастыру-әдістемелік құжаттарды әзірлейді;
2) сертификаттау жөніндегі жұмыстарды жүргізеді;
3) сертификатталған өнімге, қызметтерге, сапа жүйелеріне инспекциялық бақылау жүргізеді;
4) өнімге, қызметтерге, сапа жүйелеріне сәйкестік сертификаттарын және персонал үшін құзыреттілік сертификаттарын тіркейді және береді;
5) республикалық органмен, сертификаттау жөніндегі басқа да органдармен, аккредиттелген сынақ зертханаларымен, осы зертханаларды аккредиттеу ұйымдарымен, өнімнің сатылуын бақылауды жүзеге асыратын ұйымдармен өзара іс-қимыл жасайды;
6) оқыту бағдарламаларын әзірлейді (Мемстандарт бекітетін) және оқытуды және біліктілікті арттыруды жүргізеді.
СБЖ-да осы жүйеде белгіленген құжаттар, ережелер мен рәсімдер бойынша халықаралық жүйелер шеңберінде сертификаттарды тану рәсімі жүргізіледі.