Халықты жоғары сапалы тамақ өнімдерімен қамтамасыз ету Украинаның агроөнеркәсіптік кешенінің стратегиялық міндеті болып табылады. Өндірістің қысқаруы және халықтың сатып алу қабілетінің төмендеуі сүт, ет өнімдері мен жұмыртқаларды тұтынудың айтарлықтай азаюына алып келді. Жануар тектес ақуыздарға қажеттілік жартысынан кем қанағаттандырылады.
Бұл жағдайда жоғары белокты тамақ өнімдерін өндіруді, ең алдымен мал шаруашылығы салаларын дамыту есебінен арттыру бойынша кезек күттірмейтін міндет тұрды. Ұйымдық-технологиялық мүмкіндіктер мен күрделі салымдарды беру мерзімдерінен неғұрлым ұтқыр құс шаруашылығы болып табылады,ол мал шаруашылығының басқа салаларымен салыстырғанда тез өсе бастығымен, мал басын молықтыру және жемшөп протеинін пайдаланудың жоғары коэффициенттерімен, энергия сыйымдылығы төмен, өндірістік процестерді механикаландыру мен автоматтандырудың неғұрлым жоғары деңгейімен, сондай-ақ өнімнің сапалық құрамын қажетті дәрумендермен жақсарту мүмкіндігімен белгіленеді. Сонымен қатар, мал шаруашылығы салаларының ұйымдық-технологиялық дамуында құс шаруашылығы өндірістік процестің барлық буындарын тығыз үйлестіруге және бірлескен қызметке қатысушылардың жоғары нәтижелер алуда экономикалық мүдделерін қамтамасыз етуге бағытталған «селекция – түпкі өнімді тұтынушы» интеграцияланған моделін қолдану шарттарына барынша сәйкес келетін сала болып табылады.
Құс шаруашылығы өнімдерін, әсіресе жұмыртқаларды өндіру үшін Украина осы саланың даму деңгейі жоғары елдердің қатарына кіреді. Алайда, ескі шаруашылық жүргізу жүйесінің басқарылуының жоғалуы, сондай-ақ жаңа жағдайларда басқарудың тиісті құқықтық және экономикалық тетіктерінің болмауы жалпы ауыл шаруашылығы және құс шаруашылығы сияқты құлдырауға алып келді, ол даму деңгейі бойынша бірнеше жыл бұрын қабылданбаған.
Украинада құс шаруашылығының тиімді дамуы үлкен экономикалық және әлеуметтік мәнге ие, ол май және Амин қышқылдық құрамы бойынша жоғары сапалы етке деген кең сұранысқа ие, ал жұмыртқа – ең толыққанды және сонымен бірге халықтың қалың жіктері үшін қол жетімді ақуыз көзі болып табылады.
2010 жылғы 1 наурызға Украина шаруашылықтарының барлық санаттары бойынша барлық түрдегі құс санының саны 177,395 млн.басты құрады, бұл өткен жылдың сәйкес кезеңіне қарағанда 7,3% — ға артық. Бұл ретте ауыл шаруашылығы кәсіпорындарында құс басы 12,7% — ға артып, 96,836 млн. басты құрайды. Халық шаруашылықтарында мал басының саны-80,558 млн. бас, бұл 2009 жылғы 1 наурыздағы көрсеткіштен 1,5% — ға жоғары.
Украина шаруашылықтарының барлық санаттары бойынша құстың барлық түрлерінің ең көп саны келесі облыстарда байқалады:
1.Черкасская (24,1 млн. бас, құс санының жалпы санынан 13,2%). 2009 жылғы 1 ақпандағы көрсеткішпен салыстырғанда мал басы 155,5%, ал 2010 жылғы 1 қаңтарға қарағанда 94,9% құрады.
2.Киев (20,3 млн. бас, 11,1%). Және 101,9% құрады.
3.Днепропетровск (17,1 млн. бас,9,3%). 103,1% және 100,1%.
4.Донецк (13,1 млн. бас, 7,2%). 113,7% және 98,3%.
5.Ар Қырым (11,5 млн. бас, 6,3%). Және 103,4% құрады.
6.Винницкая (8,3 млн. бас, 4,5%). 92,5% — 92,5%.
Шаруашылықтардың барлық санаттарындағы құстардан жасалған жұмыртқаларды өндірудің ең көп көлемі мынадай облыстарда болды: Киев — 2045,6 млн. дана, Донецк — 1596,6 млн. дана, Харьков — 984,7 млн. дана және Днепропетровск — 955,2 млн. дана, өткен кезеңдердегідей өнеркәсіптік өндіріс бойынша жұмыртқалардың ең көп санын Киев облысының шаруашылықтары — 1832,6 млн. дана, Донецк — 1082,9 млн. дана, Днепропетровск — 717,6 млн. дана, Харьковск — 662,1 млн. дана және Луганск облыстарында — 579,6[1]
И. әдебиетке шолу
1.1 тауықтардың шығу тегі, биологиялық және шаруашылық ерекшеліктері
Үй тауықтары Азияда мекендейтін жабайы банктік қораздардан (Gallus gallus) шыққан деп саналады. Жабайы тауық еті салмағы килограмнан аспайтын ұсақ болды. Ол тұқымдармен, жәндіктермен, ұлулармен тамақтанды, ұша алды, ұяшық жерде жасады. Ұрғашысы 4-тен 13-ке дейін жұмыртқа салды. Банк немесе қызыл джунгль тауықтарынан басқа тарақ тауықтар руына (Gallus) тағы үш түр кіреді: сұр джунгль тауық (Gallus sonnerati), Цейлон джунгль тауық (Gallus lafayettei) және жасыл джунгль тауық (Gallus varius). Бүгін Үндістанда, Индокитайда, Оңтүстік Қытайда,Индонезияда және Филиппинде кездеседі.
Өз еңбектерінде және Чарлз Дарвин еңбектерінде сілтеме жасаған ерте куәліктер Үндістанның аумағында б.з. д. шамамен 2000 жыл шамасында тауықтың үйленуін көрсетті. Қазіргі уақытта тауықтың ежелгі тарихын куәландыратын бірқатар фактілер бар-б. з. д. 6000-8000 жыл Оңтүстік-Шығыс Азия мен Қытайда.
Үй құстарының жоғары құнды азық-түлік өндіру қабілеті негізгі биологиялық ерекшеліктердің бірі болып табылады. Бір жұмыртқа адамның А витаминіне деген қажеттілігін 15 – 17%, В2 – 10 – 13%, В12 – 55 – 100%, D – 13 – 40% қанағаттандыратыны белгілі. Жұмыртқаның ақуызы адам толығымен дерлік сіңіріледі.
Құстың негізгі биологиялық ерекшелігі-жұмыртқа салу арқылы көбею. Бұл ерекшелік жас төлдерді кез келген мөлшерде және жылдың кез келген уақытында жасанды түрде шығаруға, маусымдылықтан аулақ болуға, технологиялық топтарды мерзімдері мен саны бойынша нақты жоспарлауға, ал асыл тұқымды материалды (жұмыртқаларды) сақтауға және едәуір қашықтыққа тасымалдауға мүмкіндік береді. Құс пен жануарларды өсіру арқылы жүргізіледі. Ер және әйел жасушаларының бірігуі және құстарда эмбриондардың кейінгі дамуы процестерінің ерекшелігі ұрықтандыру процесінің өзі (еркек және әйел пронуклеусының бірігуі) ұрғашы ұрғашы ұрғашы ұрғашы ұрғашы ұрғашы ұрғашы ұрғашы ұрғашы ұрғашы ұрғашы ұрғашы ұрғашы ұрғашы ұрғашы ұрғашы ұрғашы ұрғашы ұрғашы ұрғашы ұрғашы ұрғашы ұрғашы жүйесінде (еркек және әйел пронуклеусының бірігуі) өтеді,ал ана ағзасынан тыс эмбрионалды даму. Табиғат орта (жұмыртқа) құрды, онда эмбрион оның қоректік заттарын пайдалана отырып, ана денесінен бөлек дами алады.
Жұмыртқаны салғаннан кейін эмбрионның даму процесі табиғи немесе жасанды инкубация сәтіне дейін тоқтатылады.
Тез пісіп-жетілу 2 – 5 айдан кейін тауар өнімдерін – ет пен жұмыртқаны алуға мүмкіндік береді. 49 тәуліктік жаста балапандар-бройлерлердің тірі салмағы 1,9-2 кг., ал 150 күндік жаста жұмыртқа тауықтары нестись бастайды. Бұл дегеніміз, бір жыл ішінде құстың екі буыны болуға және селекциялық жұмысты басқа жануарларға қарағанда анағұрлым жылдам қарқынмен жүргізуге болады.
Құстың ұрғашысы аналық, фолликул дамиды, онда қоректік заттардың (сарысы) айтарлықтай мөлшері жинақталады. Сүтқоректілерге қарағанда, құстардың жұмыртқасы тек «құбыр» қызметін ғана емес, қоректік заттарды (жұмыртқа ақуызы) шығарады және жұмыртқаның қабығын (жұмсақ – підшкаралупн және қатты — шкалупн) құрайды. Сонымен қатар, ол спермиев ұзақ мерзімді сақтау функциясын орындайды және ер және әйел жыныстық жасушаларының қосылу орны болып табылады.
Жұмыртқа түріндегі бір тауықтан бір жыл ішінде 180-200 ұрпақ, ет түрі – 100-200 ұрпақ алуға болады. Егер бұл сандар өнім өндірісінің көрсеткіштеріне аударылса, мысалы, өсірілген 100 бройлер-бұл 200 кг тауық еті. Шағын салыстыру жасаймыз: бір жыл ішінде салмағы 150 кг шошқа етін 16 сау торай тууға қабілетті; салмағы 100 кг дейін 100 кг шошқа еті 1600 кг шошқа етін алуға болады, ал жалпы салмағы 10 000 кг өте бағалы диеталық ет беруге қабілетті 50 шошқа еті.
Сүтқоректілермен салыстырғанда құс дененің, ішкі мүшелердің құрылысымен, мінез-құлығымен ерекшеленеді, генетикалық және физиологиялық ерекшеліктерге ие. Құстың сүйектері жұқа, қатты және күшті. Түтікше сүйектер жұқа, сүйек кемігі жоқ, олар ауадан тұрады (оларда тармақталған ауа қаптары бар). Құстың қаңқасы денені ұшуға бейімдеумен байланысты ерекше құрылым бар. Бас сүйегінің жұқа және жеңілдігі ауырлық орталығын Алға ауыстыру есебінен ұшуды жеңілдетеді. Бұған тістері жоқ созылған жақтар ықпал етеді.
Құс терісі сүтқоректілерге қарағанда жұқа, жақсы дамыған тері асты қабаты бар. Бұл құстарға үлкен қимыл береді. Теріге тер және май бездері жоқ, тек құйрық омыртқа аймағында ғана майлы бездердің аздаған жиналуы бар, копчик безі деп аталады. Бұл темірдің (сақиналы мускулатураның қысымымен немесе таяқшаны тұмсықпен басып алу нәтижесінде) сыртқа шығатын жолмен бөлінетін құпиясы денені майлау үшін пайдаланылады және құстың терісі мен қауырсындарын ылғалдан сақтайды, суда жүзуді жеңілдетеді.
Құстардың тыныс алу ерекшеліктері өкпеден басқа, барлық денені бір ұшымен жеңіл, ал екіншісімен – түтік тәрізді сүйектермен жалғайтын ауа қапшықтарының болуымен байланысты. Құстың қос тыныс алуы деп аталады (газ алмасу өкпеде жүреді, бірақ ауамен әуе қаптары да толтырылады; дем шығару кезінде ол өкпеден сығылады, ауа қаптарынан ауа жеңілге түседі және газ алмасу жүреді). Ауа қаптарының болуы құстарға ұзақ ұшуға, ал суда жүзушілер 15 минутқа дейін су астында болуға мүмкіндік береді. Орташа үй құсы 1 сағат. 1 кг тірі массаға шаққанда 1000 см3 оттегін жұтады (салыстыру үшін адам 300 см3 оттегін жұтады). Қалыпты тіршілік әрекеті ауада 21% оттегі болған кезде мүмкін, ал ауадағы көмірқышқыл концентрациясының жоғарылауы қиынға соғады. Егер ауада көмірқышқыл газының концентрациясы 20% — ға жетсе, құс өледі. Тауықтың тыныштығы жағдайында минутына 22-25 тыныс алу қозғалыстарын жасайды.
Азық-түліктің өнімге конверсиясы үшін ауыл шаруашылығы құсы тек Балықтан кемеді. Мысалы, тірі салмағының 1 кг өсіміне бройлерлер 2-2,5 кг концентрат жұмсайды, ал шошқа – 4-5 кг. жұмыртқа және құс еті есебінен тағамдық ақуыз өндіру мал шаруашылығының басқа ет өндіруші салаларының есебінен әлдеқайда үнемді.