Жаман тәрбиелі адамда батылдық дөрекілік түрін қабылдайды…, тәрбиелеушінің айналады, онда педантизмом, тапқырлық – шутовством, қарапайымдылығы – неотесанностью, добродушие – льстивостью. Жақсы қасиеттер жан байлығын құрайды, бірақ тек қана игілік олар үшін ақтауға қызмет етеді.
(Джон Локк)
Этикет-осы қоғамда қабылданған және белгілі бір жағдайларда адамдардың мінез-құлық және қарым-қатынас нормаларын белгілейтін жақсы тонның ережелерінің жиынтығы.
Француз королі Людовик XIV басқару кезінде бір аулалық қабылдауда қонақтарға кейбір мінез-құлық ережелерін тізіп карточкалар таратылды. Etiuqette осы карточкалардың Француз атауынан көптеген тілдерге енген «этикет» сөзі болды (франц. etiuqette болды және орыс. этикетка).
Қарым-қатынас ережелері нақты-тарихи сипатқа ие (халықтың әлеуметтік-тарихи және экономикалық жағдайларына сәйкес өзгереді), сондай-ақ ұлттық ерекшелікке ие (әртүрлі елдерде айтарлықтай өзгеше болуы мүмкін).
Әдептілік негізінде жатқан айналасындағыларға сыпайы, құрметпен қарау бейвербалды (сөзбе-сөз) құралдармен: қимылдармен, мимикамен, позамен, қозғалыстармен, сондай-ақ сөйлеу құралдарымен көрсетілуі мүмкін. Сондықтан сөйлеу этикетін бөліп алу керек.
Сөйлеу этикеті-сұхбаттасушылар арасында байланыс орнату және қарым-қатынасты қажетті үндесуде қолдау үшін қызмет ететін осы тілде жасалған формулалар жүйесі.
Сөйлеу этикетінің формулалары-дұрыс қарым-қатынаста жиі қолданылатын типтік дайын конструкциялар. Мұндай формулалар әлеуметтік, жас және психологиялық факторларды, сондай-ақ қарым-қатынас саласын ескере отырып этикеттік жағдайларды (сәлемдесу, қоштасу, Алғыс айту, кешірім жасау, құттықтау, жұбаныш, сезу, танысу, өтініш және т.б.) ұйымдастыруға көмектеседі.
3.4. Сөйлеу мәдениетінің этикалық нормалары (сөйлеу этикеті))
Шығу тегі бойынша Этикет француз сөзі (etiquette). Бастапқыда ол тауар белгісін, жапсырманы (c.этикетка), содан кейін аулалық рәсім деп атай бастады. Дәл осы мағынада, әсіресе Вена ауласында Француз рәсімін қабылдағаннан кейін этикет сөзі неміс, поляк, орыс және басқа тілдерде таратылды. Сонымен қатар, қандай да бір қызметтің тәртібін айқындайтын қабылданған ережелердің жиынтығын белгілеу үшін регламенттеу сөзі және дипломатиялық хаттама сөз тіркесі пайдаланылады. Хаттамамен ұсынылған қарым-қатынастың көптеген қырлары іскерлік қатынастардың басқа салаларында да ескеріледі. Іскерлік ортада, әсіресе соңғы уақытта, белгілі бір әлеуметтік топтардың тәжірибесін, адамгершілік түсініктері мен талғамдарын көрсететін іскерлік этикет кеңінен таралып келеді.
Іскерлік этикет мінез-құлық және қарым-қатынас нормаларын сақтауды қарастырады. Қарым-қатынас адамның қызметі болғандықтан, ол қатысатын процесс, қарым-қатынас кезінде ең алдымен сөйлеу этикетінің ерекшеліктері ескеріледі. Сөйлеу этикеті деп тілдік мінез-құлықтың әзірленген ережелері, қарым-қатынастың тілдік формулалар жүйесі түсініледі.
Сөйлеу этикетін меңгеру дәрежесі адамның кәсіби жарамдылық дәрежесін анықтайды. Бұл бәрінен бұрын мемлекеттік қызметшілерге, саясаткерлерге, педагогтарға, заңгерлерге, дәрігерлерге, менеджерлерге, кәсіпкерлерге, журналистерге, қызмет көрсету саласының қызметкерлеріне, яғни өз қызметі бойынша адамдармен үнемі араласатындарға жатады.
Сөйлеу этикетін меңгеру беделге ие болады, сенім мен сыйластықты тудырады. Сөйлеу этикеті ережелерін білу, оларды сақтау адамға өзін сенімді және еркін сезінуге, жаңылыс пен дұрыс емес іс-әрекеттерге байланысты ыңғайсыз сезінбеуге, айналадағылар тарапынан араласудан құтылуға мүмкіндік береді.
Лингвоинтенсивті мамандықтар деп аталатын адамдардың сөйлеу этикетін сақтауы, сонымен қатар, тәрбиелік маңызы бар, сөйлеу мәдениетін де, қоғамның жалпы мәдениетін де арттыруға ықпал етеді.
Бірақ ең маңыздысы: қандай да бір мекеме, кәсіпорын, өндіріс, кеңсе мүшелерінің сөйлеу этикетінің ережелерін мүлтіксіз ұстану клиенттерден, тең құрылтайшылардан, серіктестерден жағымды әсер қалдырады, бүкіл ұйымның оң беделін қолдайды.
Сөйлеу этикетінің қалыптасуын және оны пайдалануды қандай факторлар анықтайды?
Сөйлеу этикеті іскерлік қарым-қатынасқа түсетін, іскерлік әңгіме жүргізетін серіктестердің ерекшеліктерін ескере отырып құрылады: қарым-қатынас субъектісі мен адресатының әлеуметтік мәртебесін, олардың қызметтік иерархиядағы орнын, олардың кәсіптерін, ұлтын, діни нанымын, жасын, жынысын, сипатын.
Сөйлеу этикеті қарым-қатынас жасайтын жағдайлармен анықталады. Бұл презентация, конференция, симпозиум; компанияның, кәсіпорынның экономикалық, қаржылық жағдайы талқыланатын кеңес; жұмысқа қабылдау немесе жұмыстан босату; кеңес беру; фирманың мерейтойы және т. б. болуы мүмкін.
Сөйлеу этикетінің ұлттық ерекшелігі бар. Әрбір халық өз сөйлеу тәртібінің жүйесін құрды. Мысалы, В. Овчинников «сакураның тармағы» кітабында жапон этикетінің ерекшелігін сипаттайды:
Әңгіме барысында адамдар «жоқ», «білмеймін», «білмеймін» деген сөздерден аулақ болады, бұл қандай да бір қорқытып-үркіту сияқты, тура айтуға болмайтын нәрсе емес, тек бөтен, қорлау.
Тіпті шайдың екінші шыныаяқынан бас тартқан қонақ орнына «жоқ, Рахмет» деген сөзді қолданады.
Егер Токия танысы былай дейді: «сіздің ұсынысыңызға жауап берер алдында мен әйелімен кеңесуге тиіспін», содан кейін сіз алдында әйел теңқұқықтықтың ұрушысы деп ойлаудың қажеті жоқ. Бұл «жоқ»сөзін айтудың бір ғана жолы.
Мысалы, сіз Жапонияға қоңырау шалып, баспасөз клубында сағат алты-да онымен кездескіміз келеді деп айтасыз. Егер ол жауап бере бастайды: «Ах, алты? Ах, баспасөз клубында?»мен білмейтін дыбыстарды айтамын, сіз бірден: «алайда, егер сізге ыңғайсыз болса, басқа уақытта және басқа жерде сөйлесуге болады»деп айтуыңыз керек.
Міне, осында әңгімелесуші «жоқ» орнына қуанышпен «ИӘ» деп айтады және оған сәйкес келетін бірінші сөйлемге ие болады.
Туралы кейбір ерекшеліктері сөйлеу француз тілі және француз тілі куәландырады. И. Эренбург:
Сөздерде ораторлар XVIII ғасырдың авторларынан алынған айналымдармен айналысуды жақсы көреді, ал кезекті биржалық мәмілеге қатысты хат маклер оның атасы ретінде «Благоволите, мейірімді мемлекет, менің терең құрметімді қабыл ал»деген міндетті формуламен аяқтайды.
…Француздар нақтылықты, дәлдікті, айқындылықты жақсы көреді. Бұл тілді жақсы куәландырады… Французша «ол жауабына жүгірді» немесе «ол қолмен жүгірді» деп айта алмайсың: ол ашуланып, ашуланып, күліп немесе ашуланып, ашуланып, ашуланып немесе ашуланып, не болуы мүмкін, мейірімді; неге ол қолдарымен – ашуланып, ашуланып, ашуланып, немқұрайды? Француз тілі ұзақ уақыт дипломатиялық деп аталды, ал оны қолдану дипломаттардың жұмысын қиындатқан шығар: французша ойды жасыру қиын, келіспей айту қиын. (И. Эренбург. Үндістан. Жапония. Грекия).
Қандай да бір дәрежеде тележүргізуші Оксан Пушкиннің Америкадағы іскерлік қарым – қатынастың әдептілік, сыйластық, ең бастысы-міндеттеме, қабылданған этикетті сөзсіз орындау сияқты ерекшеліктері туралы эмоциялық сөзі:
Америка мектептерінде «Public relationship», «өзара қарым – қатынасты құру»пәні бар. Тіпті балалар да өзара қарым-қатынас негіздерін біледі. Мысалы, туған күніңнің балаңға келіп, содан кейін әрқайсысына ашық хат жазуыңыз керек: «келгеніңіз үшін рахмет. Сіздің сыйлығыңыз ең жақсы болды». Сондай-ақ бизнесте де. Егер қандай да бір фирмаға барса, онда міндетті түрде: «Рахмет. Кешіріңіз, біз сіздермен бірге ештеңе жасамаймыз». Бірақ міндетті түрде-Рахмет. Мұнда, Ресейде, біреулерге сұхбат беріп, елу рет редакцияға қоңырау шаласың: менің сұхбатыма газет жіберуіңізді өтінеміз. (О. Пушкин. Әйелдер тарихы).