Өткен заманда қазақ көшпенділерінің негізгі кәсібі мал өсіру (мал шаруашылығы) болды. Мал өнімдері өз кезегінде олардың басты тіршілік көзі болып, сол арқылы олар өздерін тағам өнімдері мен күнделікті тұрмыстық тұтынысқа қажетті заттармен қамтамасыз етіп отырды. Сонымен қатар қазақтардың тағамында көне уақыттардан бері белгілі бір мөлшерде өсімдік тағамдары, яғни үн, талқан, жарма орын алды. Жалпы тағам өнімдерінің арасында олардың ара салмағы, әсіресе малды асырап-сақтауға қолайсыз жылдары Қазақстанның ұлан-ғайыр территориясының әр жерлерінде, тұрғындардың түрлі топтарының арасында әркелкі болды. Жұртшылық дәнді-дақылдарға деген сұраныстарын оларды байырғы жер өңдеушілерден сатып алу арқылы және де жергілікті диқаншылардың өнімдерін тұтыну арқылы қанағаттандырып отырды.

Қазақтарда суармалы егіншіліктің ертеден келе жатқандығына елдің түрлі бөліктерінде, яғни дала өзендері мен көлдерінің жағалауларында, тау өзендері мен тау жоталарының етегіндегі бұлақ бойларында ұшырасатын көне егістік орындары дәлел бола алады. Егіншілікпен айналысудың дәстүрлілігі бөлек екі аймақ малшыларының арасындағы тұрмыстық салттары мен ғұрыптық заңдарында да көрініс тапқан. Мысалы, Жетісу қазақтарының негізгі бөлігін құрайтын үйсіндердің салты бойынша, келіннің дүниесінің ішінде келі мен келсаптың болуы міндетті болған. Күйеуінің отбасына келін болып түскеннен кейінгі бірінші жайт, оның үй шарушылығына ептілігін тары түю сынынан өткізуден бастаған. Ер адамды өлтірген жағдайда кінәлі адамға салынатын айып-пұлдың арасында (200 жылқы, 1 кілем, жалғыз өркешті нар, бір кетпен, кебінге арналған мата, екі ши мен киіз) кетпеннің кездесуі де Жетісу қазақтарының жер өңдеушілігінің терең дәстүрлілігін дәлелдей түседі. Қазақ жұртшылығының арасында егіншілік кәсібінің ертеден келе жатқандығы және оның ортаазиялық егіншілікпен тамырластын мынадан, яғни олардың құралдарының және егіншілік тәсілдерінің, егістік орындарының, ирригациялық құрылыстардың ұқсастығынан және егінді жинау мен оны өңдеудегі тәсілдер мен қолданылатын құралдардың ортақтығынан, сондай-ақ ирантілді тұрғындардың көне дәстүрін сақтап қалған егіншілік саласында қолданылатын терминологиялық сөздердің, наным-сенімдері мен әдет-ғұрыптарының бірлігінен аңғарамыз.

Қазақстанның оңтүстік өңірлерінде Орта Азиямен сауда-экономикалық және мәдени байланыстар іс жүзінде тоқтаған емес. Егіншілік кәсібіндегі ортаазиялық тәжірибе қазақтарда одан әрі дамып, елдің әр түрлі жерлерінде табиғи климаттық жағдайларға байланысты қалыптасып, өзіне тән сипат алды. Біртіндеп жоғары сортты, жоғары өнімді дәнді-дақылдар — тары мен жүгерінің жергілікті сорттары шыгарылды. Өздерінің терминдерін қалыптастыру нәтижесінде қазақтардың егіншілік терминологиясы байытылып, жаңадан егіншілікке байланысты нанымдар мен әдет-ғұрыптарда жергілікті элементтер пайда болды. Сонымен қатар Қазақстанның өн бойында егіншілік дәстүрінің негізгі сипатында тұрақты біртектілік байқалады. Бұл дерек бізге қазақтарда бұл кәсіптің ертеден болғандығын және табиғат жағдайлары суармалы егіншілікке мүмкіндік бергендіктен ежелден елдің барлық бөліктерінде кең көлемде дамығандығын көрсетеді.

Діни дүниетанымның бел алып тұрған кезінде адамның іс жүзіндегі белсенділігі қай уақытта болсын әдет-ғұрыптар мен наным-сенімдермен үнемі бірлікте болады. Оған көптен бері зерттеу нысанына айналған, Орта Азия халықтарының егіншілік әдет-ғұрыптары бойынша бай материалдары дәлел бола алады [2; 5; 7; 9; 10; 13; 14; 17; 18; 20; 24]. Діни таным мен ғұрыптар қазақтардың да аграрлық жұмыстарының барлық циклін (тізбегін) қамтып отырды.

Егіншілікке байланысты наным-сенімдер мен ғұрыптардың тамыры көне дәстүрлерге кетеді. Олар егіншілік адамзат ұжымының шаруашылық қызметінің маңызды саласы ретінде пайда болған уақытпен қатар өмірге енді. Адам баласының шаруашылық қызметінің басқа да түрлері сияқты егіншілікке санадан тыс бастау беріп, тылсым дүниемен байланысты қылып, аграрлық жұмыстың ең қүдіреттісі деп танылды. Егіншілік кәсібі отырықшы ирантілді халықтардың арасында пайда болып және дамып, Орта Азияда егіншіліктің желеп-жебеушісі және егіншілердің тұңғыш үйретушісі болып мифтік кейіпкер — қасиетті Бобои Дехкан аса құрметтеледі. Түркі халықтары Бобои Дехканды өзіне сіңіріп, оны Баба Дайхан, Диқан баба, Дехкан баба және т.б. деп әр түрлі атап, ескі дәстүрдегі өзіндік біртұтас шаруашылық түрлерін ортақ меншіктегі жерлерде және агынды суларды ортақ пайдалану арқылы жүргізу кезінде аталған мифтік кейіпкерге табынды. Қазақтың егіншілері Диқан бабаны пір түтып, оған егіншілікке байланысты жылдық жұмыстардың маңызды бастамаларында үнемі сиынып, жалбарынумен болды.

Алдыңғы және Орта Азия халықтары, сонымен қатар қазақтар да құрмет тұтатын басқа бір мифтік кейіпкер, ол — байлық пен табыс сыйлаушы, қайырымды және мейірімді адамдардың, еңбекқор жандар мен жолаушылардың қорғаушысы, пірі — Қызыр (қазақша Қыдыр) болып саналады. Оның егіншілік наным-сенім мен ғұрыптардағы алар орны біршама ерекше болды. Кейбір жерлерде Диқан баба мен Қыдырды бір деп санайды. Адам Атаны егіншіліктің пірі ретінде құрметтеу ислам дінінің әсерійен кейініректе пайда болған құбылыс.

Әрине, әр түрлі егіншілік жұмыстарга кіріскенде, сондай-ақ күнделікті жұмыс барысында егінші-мұсылман Құдайдың қайырымдылығы мен көмегіне иек артқанымен, бірақ шаруа үшін етене жақын, әрі қолжетер құдіретті күш Дехкан баба мен Қызыр пайғамбар болып қала берді.

Орта Азияның көшпелі және жартылай көшпелі халықтары -қазақтар, қырғыздар, түркімендер — өздерінің өмір сүру дағдыларының ерекшелігіне байланысты ислам дінінің әсеріне қатты ұшырай қойған жоқ, сол себепті көне наным-сенімдер мен әдет-ғұрыптардың сарқыншақтары көптеп сақталып қалды. Көне әдет-ғұрыптарды зерттей отырып, біз мынаны есте үстауымыз қажет, ягни олар мұсылмандық ортада өмір сүре отырып өзінің байыргы сипатынан айырылып, белгілі бір мөлшерде мұсылмандық болмысқа ие болды.

Егіншілік циклдың бастауы ерте көктем болып табылады. Бүкіл Орта және Алдыңгы Азия халықтары атап өтетін көктемгі мереке Жаңа жыл — Наурыз қазақтарда да тойланып, малшыларга да, егіншілерге де ортақ мереке болған.

Наурыз мерекесінің қазақтардағы мазмұны тек егіншілік ғұрыппен байланысты болмаған. Бірінші кезекте көктемгі мерекенің «өсіп-өну культімен» байланыстылығы шығады. Қысқы ұйқыдан кейінгі табиғаттың көктемгі түрленуін ерте кездегі өлген тіршіліктің қайта тірілуі сияқты қабылдау, бұл құбылысқа деген соншалықты ізетпен қарауды тудырады. Оны жыл сайын қуанышпен бүкіл халық болып қарсы алып, той-шаралар өткізіп, ойындар ойнап, әндер айтып, түрлі қоспалардан тұратын ғұрыптық тағамдар дайындап және бүкіл қауым болып дәм тататын болған. Г.П. Снесарев дәл басып айтқандай, «Өсіп-өну культі жан-жақты құбылыс. Біз оны әр түрлі пішінде географиялық жағдайлары мен шаруашылық қызметі және әлеуметтік даму деңгейіне қарамастан түрлі халықтардан кездестіреміз, өйткені онда адамзат ұжымының өмірлік маңызды сұраныстары -ұрпақ жалғастырудың керекті қасиеттерін иемдену көрініс тапқан» [20, 186-6.]. Осы себептен де қазақтардың Наурызында ирантілдес Орта Азия халықтарының дәстүрлері ғана емес, олардың арасында осы негізде өзінің егіншілік мерекесі қалыптасуымен қатар, көшпелі және жартылай көшпелі мал өсіруші дала тұрғындарының дәстүрлері араласып, бұл мейрамға өзіндік ерекше сипат берді. Қазақтар Наурызды — Ұлыс күні, Ұлыстың ұлы күні деп атаған. Халықтың есінде қалған және көненің көзін бағалаушылардың жазып алған, Ұлыс күні ғұрыптық сәлемдемелер мен ізгі ниеттер, сондай-ақ Наурызды тойлаудың кейбір жақтарын ашып көрсететін өлең-жырлардан бағалы этнографиялық мәліметтерді көруге болады.

Жер жырту мен дән себуге байланысты әдет-ғұрыптар мен наным-сенімдер. Барлық жерлерде жер жыртуға алқаптан қар кеткеннен кейін кірісетін болған. Бұл мерзімнің уақыты Қазақстанның әр жерлерінде жер бедерлері мен географиялық орналасу ерекшеліктеріне байланысты бір ай немесе одан да көпке созылған. Жоғарыда жазғанымыздай, көптеген оңтүстік аудандарда жер жыртуға торғайлардың жергілікті мекендеріне қайтып оралуларынан кейін кіріскен. Бұдан басқа да жергілікті белгілері болған. Мысалы, киіз үйдің үзігінің тесігінен күннің сәулесі түскен орынға қарап, 19-ақпан мен 20-наурыз айларына тап келетін — Үт айы (Балық шоқжұлдызында орналасқан) мезгілі деп есептеген. Осыған байланысты Сыр бойы қазақтарында мынандай мақал бар: «Үйге ит кірді — сарттың к…не құрт кірді» (АӨЖМ). Жер жыртудың басталатын күнін ақсақалдар алдын-ала өзара кеңесіп барып айтатын болған. Ол аптаның сәтті күндерінің бірі болуға тиіс болған. Мысалы, сәрсенбі, бейсенбі, сенбі (аз-кем кейбір мәліметтер бойынша, дүйсенбі де сәтті күнге жатқан). Кейбір жерлерде жер жырту науқанын өздерінің «метеоролог-астроном» — есепшілері белгілеген күннен бастаған. Жер жыртуға шығар алдында, ауылдың қүрметті ақсақалдарының бірінің үйінде қазанда қос көже қайнатып, қазанымен ауылдың сыртына дөңестеу жерге алып шығып, ақсақалдарды шақыратын болған. Ас желініп болғаннан кейін қожайыны ертең жер жыртуды бастайтынын хабарлаған. Ақсақалдар оған: «Құдай бере берсін! Диқан баба келе берсін (дари берсін), береке берсін!» — деп бата-тілектерін білдірген. Әдетте ауылдың адамдары (егіншілері) жер жыртуға бір күнде кіріскен. Диқан бабаға арнап қос көже пісіріп, ауыл болып жаппай дәм татысқан. Көжені ішіп болып, Диқан бабаның аруағына бағыштап Құраннан сүре оқып және «Диқан баба қолдай гөр!» деп жалбарынып, сыйынған.

Добавить комментарий

Ваш e-mail не будет опубликован. Обязательные поля помечены *