Мыс өндірісінің ең ірі орталығы Азия мен Еуропа шекарасында — Кавказда болды. Бұл орталық әсіресе үлкен мәнге ие болды, өйткені Кавказ сол кездегі әлемнің алдыңғы қатарлы елдерімен — Алдыңғы Азияның құл иесі мемлекеттерімен тікелей байланысты болды.
Кавказда өндірілген Шенгавит (Армян ССР) түріндегі ежелгі егіншілік қоныстардың материалдары III мыңжылдықтың басында ежелгі Шығыс орталықтарымен байланысты жер шаруашылығы мәдениетінің бар екендігі туралы айтуға мүмкіндік береді. Шеңгавит типті қоныстар Солтүстік Кавказда да (Қаякент қорымы мен Дербент маңындағы қоныстар) кездеседі.
ХХ ғасырдың басында табылған Майқопа мен Новосвобод станицасының тамаша қорғандары бойынша Солтүстік Кавказда мәдени өрлеулер және Ежелгі Шығыс орталықтарымен байланыс ерекше рельефті анықталады. Осы қазбалармен белгіленген ежелгі Двуречья қаласының мәдениетімен параллель — Лагаша (күміс құмыралар және олардың ою —өрнектері), бұқа мен львалар мүсіндерінің үлкен ұқсастығы, сондай-ақ розеткалар мен мыс балталар Двуречья-Ура басқа ежелгі қаласының ескерткіштерімен (I әулеттің деп аталатын кезеңі), Двуречье қаласында табылған Кишеге ұқсас Новосвободнойдан жасалған түйреуіштердің формалары, және ең соңында Киште табылған және Ежелгі Үнді Мохенджо-Даро қаласының көне қабаттарында табылған ұқсас моншақтар, Майқопскийдің новосвободская станицасының қорғаны мен қорғаны б. з. д. III мыңжылдықтың ортасына жатады.
Осы уақытқа қарай Солтүстік Кавказда өндіріс пен мәдениетте ірі өзгерістер орын алады. Бұл әсіресе Нальчик селосының және моланың материалдарын Нальчик маңындағы долин қонысынан және үлкен Кубан қорғандарынан алынған материалдармен салыстырғанда айқын көрінеді.
Шенгавит энеолиттік қонысынан алынған заттар. Армения. Нальчик қорымы мен сел Солтүстік Кавказдағы энеолиттің ең басына жатады. Онда тек бір мыс зат табылды. Саз ыдысы өте өрескел. Мал шаруашылығы әлі де аз дамыған. Егіншілік туралы деректер жоқ. Барлық құралдар тастан жасалған, өте архаикалық, неолитикалық бейнесі бар және аңшылық-балық аулау тұрмысына тән. Әшекейлер де бұрынғы, неолитикалық сипатты сақтайды. Кейбір олжалар сонымен қатар, Закавказь және екі өзенмен қандай да бір байланыстар туралы айтады. Нальчик қорымында агаттан жасалған шумерлікке ұқсас құлон-Серп тәрізді пластина табылды. Шумерскиймен (мысалы, Лагаша қаласынан) тас бұрғыланған булава да ұқсас.
Нальчик елді мекенінде хижиннің іздері табылған жоқ. Әлбетте, оның тұрғындары үшін жабынды жеңіл шалаштар болды.
Мүлдем басқа сурет-Долинка. Оның тұрғындары Берік хижиналарда өрілген қабырғалары, сазбен қапталған. Тас зеңбіректердің үлкен санының ішінде орылған пластинкалар табылды. Сондай-ақ мотыжылған егіншіліктің дамуын куәландыратын мотыгтар мен дән тасушылар табылды. Егіншілік туралы хижин маңындағы астық шұңқырлары да айтылуда. Осы уақытта мал шаруашылығы да дамыды. Гончарлық шеберліктің үлкен дамуы туралы ыдыс-аяқ дәлелдейді, ол әртүрлі болды; ұсақ ыдыстармен қатар, Майкоп қорғанында табылған үлкен корчагтар бөлінді. Шенгавит энеолиттік қонысынан алынған заттар. Армения.
Бірақ бұл уақытта мыс құралдарын дайындау өте жоғары дамыды. Майкоп және Новосвободнен қорғандарында көптеген мыс құралдары табылды — балталар, мотыгалар, теслілер, пышақтар, қанжалдар, айырлар, шие тұяқтары —екі өзенге және Крит аралының мәдениетіне тән. Э. д. XXVI—XXIII ғғ.
Бұл өз кезегінде Солтүстік Кавказ мәдениетінің одан әрі дамуына ықпал етті. Бұл байланыстар мыс құралдары пішіндерінің ұқсастығынан басқа және күміс ыдыстардың әшекейлері мен формаларында жоғарыда аталған ұқсастықтардан басқа бейнелеу өнерінде де көрінеді: күміс Майкоп вазаларында оюланған суреттерде, бұқашықтардың мүсіндік фигураларында, арыстандар мен гүлөрнектердің барельефті бейнелерінде костюм мен сәнді жерлеу балдахин әшекейлейтін. Жерлеу мүкәммалының ең байлығы және қарапайым қатардағы жерлеу орындарының жалпы фонында бөлінетін Солтүстік Кавказ үлкен қорғандарының үлкен өлшемдері, әсіресе жергілікті тайпалардың қоғамдық құрылысында Кавказда болған өзгерістердің тереңдігін атап көрсетеді— рудың ежелгі бірлігі бұзылды, қоғамдық теңсіздік пайда болды, ру-тайпалық білуді бастады. Солтүстік Кавказ осы уақытта, б.з. б. III мыңжылдықтың ортасында, даму қарқыны бойынша, әрине, құрлықтық Еуропаның басқа облыстарын басып озды.
Энеолит кезеңі (б. з. д. III мыңжылдықтар). Схемалық карта.
Грузиядағы, Армения мен Әзірбайжанның қорғандарындағы қазба жұмыстары (мысалы, таулы Қарабахта), неолит кезеңінде Кавказда пайда болған және б.з. б. III мыңжылдықта одан әрі даму алған, шаруашылықтың негізі егіншілік және мал шаруашылығы болған ежелгі, көрінбейтін матриархалдық, қауымдардың тарихын ашады. Бұл ретте Закавказья мыс дәуірінің ескерткіштері сол кездегі алдыңғы Азия аумағындағы ескерткіштерге өте ұқсас. Закавказье ескерткіштері сонымен бірге осы ауданды мекендеген тайпалардың дербестігін көрсететін белгілі бір ерекшелікпен ерекшеленеді. Солтүстік Кавказдың тайпаларына қарағанда, Закавказия халқының Двуречья халықтарының мәдениетінің жетістіктерін қолданғанына ешқандай күмән жоқ. Закавказье обсидианды өндірудің негізгі орталығы болып қызмет етті,оның ішінде ІІІ мыңжылдықтың бірінші жартысында қос өзеннің әр түрлі облыстарында және Эламада құралдарды ерекше бөліп алды. Закавказия халқы солтүстікке Оңтүстік бұйымдардың таратушысы болып қызмет етті. Осыған дейін Солтүстік Кавказдың Майкоп қорғаны сияқты керемет энеолиттік ескерткіштер ашылмаған.
Төменгі Дуная және Преднестровья аудандарында егіншілікті дамыту.
Басқа энеолит орталығы орта және оңтүстік Еуропада пайда болды. Төменгі Дуная құнарлы жерлерде және днестровья бойынша IV соңында және III мың жылдықтың бірінші жартысында мұнда өмір сүрген тайпалар аң аулаумен және үй мал шаруашылығымен қатар примитивті егіншілікпен айналысты.
Алғашқы молалар — оған сүйекті, мүйізді немесе тас ұшымен байланған массивті таяқ-бұл жерде топырақты өңдеудің жалғыз құралы болды. Егер орташа еуропалық Дала мен Аспан асты даласының шөп жамылғысының тығыздығын назарға алса, онда Жерді өңдеу үшін алғашқы диқаншылардың қандай үлкен еңбегі жұмсалуы керек екенін елестете аласыз.
Венгрияда табылған мыс құралдары. Бұл егіншілер өзендер мен көлдердің жағалауларында шұңқырларға шашылған аңшылар мен балықшылардың тұрақтарында, олардың уақытша үй — жайларымен-жертөлелермен емес, үлкен қоныстарды құрайтын берік қысқы хижиналарда өмір сүрді. Еуропаның осы бөлігінің көптеген аудандарында жүзжылдықтар халқы сол жерде қала берді. Төменгі Дунайда, Болгарияның солтүстік, сондай-ақ орта бөлігінде, Венгрияда, Югославияның солтүстік — шығыс бөлігінде, Румыния мен Молдавияда осы қоныстардан қалыңдықтың бірнеше метріне жеткен және «тұрғын төбелерді» құрайтын қуатты биліктер қалды. Бұл қоныстардың ең жарқын мысалдары Болгарияның нижнедунай мәдениеті деп аталатын «тұрғын төбелер», Югославиядағы Винч қонысы, Оңтүстік Венгриядағы Турдош кенті болып табылады. III мыңжылдықтың екінші жартысында мыс өнімдерінің өндірісі өте жоғары деңгейге жетеді. Венгрияның «мыс ғасыры» деп аталатын бұл уақытта қытай және малоазиялық құралдардан кем түспейтін құралдар.
Әсіресе Украина, Солтүстік Румыния және Молдавия трипольский деп аталатын Елді мекендер бойынша осы типтегі мәдениет егжей-тегжейлі зерттелген (олар Киев облысы, Үлкен Триполье ауылы маңында украин археологы В. В. Хвойко жасаған алғашқы олжалардың орны бойынша аталған.).
Триполь типті Керамика. Солтүстік Румынияда, Извоар және Кукутени ауылдарының жанында, және Днестр бойынша Украинада Дарабани, Незвишки ауылдарының жанында, Поливанов Яр және басқа да бірқатар жерлерде триполь қоныстарының қалдықтары өртелді. Бұл кенттерді зерттеу бұл жерде ұзақ уақыт өмір сүргенін көрсетті. Алғашқы үйлер III мыңжылдықтың басында салынған, бірақ бірқатар елді мекендерде өмір б.з. д. XVII ғ. дейін жалғасты. Әсіресе бұл металлургияға қатысты байқалады; егер қуыршақтың көне қабаттарында мыс бұйымдарын жасаудың жеке іздері ғана кездесетін болса, онда кейінгі қабаттарда орта Еуропаның басқа орталықтарының қола бұйымдарымен ұқсас қола қару мен қару кездеседі. Бастапқыда кесілетін жолақтар мен ленталармен безендірілген тамаша трипольдік ыдыс-аяқтар өзгерді, кейінірек күрделі түсті өрнектермен бай безендірілді.
Триполь тайпалары бастапқыда Шығыс және Оңтүстік-Шығыс Предкарпатьдегі салыстырмалы шектеулі аумақты алып жатты. Олардың ежелгі қоныстары Оңтүстік Бұға шығысына қарай таралмады. Алайда экономика мен мәдениеттің дамуының қол жеткізілген деңгейі оларға б.з. д. III мыңжылдықтың екінші жартысында Украинаның оң жағалауындағы кең аумағын, Днепрге дейін игеруге, оңтүстікке Дунайға дейін ілгерілеуге және өзінің қоныстарын батыста — Трансильванияда Олт өзеніне дейін салуға мүмкіндік берді. Триполь қоныстарының солтүстігінде Тетерев өзені қызмет етеді. Польшада олар Краков ауданында кездеседі.
Трипольский кенті. Украина. Қайта жаңарту. Трипольск қоныстары шеңберде орналасқан үйлерден тұрды. Кейде мұндай шеңберлер бірнеше. Егер барлық үйлердің бір мезгілде өмір сүруіне рұқсат етілсе, онда кейбір қоныстар, мысалы, Украинада Владимировка ауылының қонысы, Умани ауданының қонысы алты концентрлік орта бойынша орналасқан екі жүзге жуық үйден тұрды. Украинаның трипольск қоныстарының орталығы әдетте құрылмаған; кең алаңда тек бір-екі үлкен үй тұрды.
Трипольдік жер үсті саз балшықты үй бірнеше бөліктен тұрды, олардың бір бөлігі тұрғын үй үшін қызмет етті, ал қалғандары қорлар үшін қойма құрады. Әрбір бөлмеде нан пісіруге есептелген қара балшық пеші тұрды, астық сақтауға арналған ірі ыдыстар мен дән таситын ыдыстар болды; бөлменің тереңдігінде, терезенің жанында, әйелдер құдайының мүсіншелері қойылған балшық алтарь орналастырылды. Үйдің құрылысы онда бірнеше отбасы жұптары тұрғанын болжауға мүмкіндік береді. Сол ауылдың өзі руда үлкеннің басшылығымен бірнеше ұрпақтарды қосқан туыстық отбасыларының бірлестігі болды. Әйел-ананың кең дамыған табынуы трипольск кенттерінің тұрғындары Ана тегінің ең жоғары дамуымен сипатталатын алғашқы қауымдық құрылыстың даму сатысынан әлі өткен жоқ деп пайымдауға мүмкіндік береді. Тек б. з. б. XVIII—XVII ғасырларда ғана триполь тайпаларының мал шаруашылығының маңызы күшейіп, ер адамның рөлі артып, әсіресе жерлеу дәстүрінде пайда болады, бұл тайпалардың патриархатқа өтуі туралы айтуға мүмкіндік беретін белгілер пайда болады.