Онда КСРО-да құрылған ядролық қарудың алғашқы сынақтары өтті. Осы сынақтарды жүргізбес бұрын, күрделі ғылыми және практикалық міндеттердің тұтас кешенін шешу қажет болды: ядролық бомбаны құру мүмкіндігін бағалау және оның құрылымы схемасын негіздеу; қарудың жаңа «түрінің компоненттерінің өндірісін ұйымдастыру, жаңа өнеркәсіптік кәсіпорындарды салу; бомбаның барлық конструктивтік тораптарын бірыңғай тұтастыққа жинау.
Полигон Семей, Павлодар және Қарағанды облыстарының аумағында орналасқан. Ядролық эксперименттер үшін 18500 шаршы шақырым жер бөлінді. Полигонға бөлінген жерлерде тұратын мыңдаған байырғы қазақтардың отбасылары басқа аудандарға қоныс аударды. Бірінші атом сынағы үшін әскери құрылысшылар «Тәжірибе алаңын»дайындады. 30 метрлік металл мұнараның жоғарғы бөлігіндегі дала эпицентрінде, су қысымын еске түсіретін ядролық заряд орнатылды. Айнала темір бетонды нығайтулар, брондалған мұнаралар мен доттар салынған. Эпицентрден әртүрлі қашықтықта орнатылған; әскери техника, артиллериялық қару-жарақ, танктер, ұшақтар, автомобильдер, бронемашиналар. Көптеген үй-жайларда тұяқты жануарлар – қой, шошқа, иттер, егеуқұйрықтар орналасқан. Одан әрі бірқалыпты қалашық салынды – үш қабатты тұрғын үйлер, өнеркәсіптік кәсіпорындар, жерасты метро кесінділері, теміржол және автомобиль көпірлері, онда жанғыш вагондар мен цистерналар тұрған. Дала бойынша әскери киім киген тұлыптар, азық-түлігі бар жәшіктер қойылды. Осының барлығы ядролық жарылыстың жойқын күшінің қуатын зерттеу үшін дайындалды.
1949 жылы 29 тамызда Семей ядролық полигонында алғашқы сынақ өтті. Л. Берия эксперименттің жетістігі үшін Кремльге жеке жауап берді.
Алғашқы жетістіктер кеңестік ядролық ғалымдарды шабыттандырды. 1953 жылдың 12 тамызы термоядролық құрылғының сынағы өткізілді, ал 1955 жылдың 22 қарашасы академик А. Сахаров жасаған аса қуатты кеңестік сутегі бомбасы туралы білді. Мұндай заряд сынаудан кейін бірден полигонға және оған жақын жатқан кенттерге жергілікті радиоактивті шөгінділер төгілді.
40 жыл ішінде, 1949 жылдан 1989 жылға дейін Семей полигонында 473 ядролық жарылыс өткізілді, оның ішінде 90 әуе, 26 жер үсті, 354 жер асты. Ядролық сынақтардан басқа мұнда химиялық заттарды қолдану арқылы 175 жарылыс жасалды, оның 44 – і он тоннадан астам зарядпен.
Сынақ шыңы 1961 және 1962 жылдарға келді. Екі жыл ішінде 68 ядролық жарылыс жасалды, тек 1961 жылдың бір қыркүйегіне 15 атом сынағы өткізілді. 1964 жылдан 1989 жылға дейін Семей полигонында тағы 352 ядролық жарылыс жер астында болды, оның қуаты 150 килотоннға жетті. Осылайша, Қазақстан аумағында өндірілген барлық ядролық жарылыстардың жиынтық қуаты 50 мегатоннан асты. Радиоактивті жауын-шашын 1,7 млн.астам адам тұратын 304 мың шаршы шақырым аумақта таралған. Семей облысы экологиялық апат аймағына айналды.
Семей полигоны-бір де бір географиялық картада белгіленбеген қала. Ерекше құпияға байланысты ол өз есімдерін жиі өзгертті: Мәскеу-400, семей-21, ақырғы, ал жақында Курчатов болды. Оның тұрғындары, әскери және азаматтық, ядролық сынақтарды өткізу жөніндегі жұмыстарды қамтамасыз етті.
Қалада ғылыми және зерттеу зертханалары, медиктер мен биологтар, математиктер мен физиктер орталықтары, сондай-ақ шахта құрылысшыларының, буровиктердің, геологиялық барлаушылардың, құрылысшылардың өндірістік базалары шоғырланған. Мұнда Мәскеуден ұшақтар қабылдайтын аэродром, теміржол және автобус станциялары, Мәдениет сарайы, мұражайлар, жергілікті теледидар және газет болатын. Ядролық жарылыстар орын алған алаңдарға ондаған жүз шақырымға далаға бетонды жолдар созылды, ал жер астында терең — құпияланған коммуникациялар. Күн мен түн орталықпен және полигонның сынақ алаңдарымен байланысты қорғау және қолдау бойынша вахтаны атқарған радарлық қондырғылардың, радиоантенналардың айналары аспанға тәулік бойы ұмтылды.
Мұнда зерттеу және эксперименталды жұмыс үшін барлық жағдай жасалды, ал тұрғындар үшін «коммунистік жұмақ»құрылды. Курчатов қаласында әртүрлі уақытта И. Курчатов, Ю. Харитон, Я. Зельдович сияқты Кеңес физиктері өмір сүрді және жұмыс істеді. Олардың жетекшілігімен ондаған мың адам өзінің шығармашылық қызметін өлтіруге, өлтіруге және өлтіруге арналған қорқыту қаруларын жасауға бағыттады.
Семей полигоны халық қоныстанған аймақта орналасқан. Оған іргелес жатқан кенттердің аумақтары жүздеген рет ядролық ыдырау өнімдерімен ластануға ұшыраған. Совхоздық және жеке мал жаю үшін су қоймалары, дәстүрлі жайылымдар ластанды. Сүтте, жануарлардың етінде, көкөністерде және жемістерде радионуклидтердің көп мөлшері жиналды. Сумен және тамақ өнімдерімен адамдар қосымша радиация дозасын алды.
Осы кезеңде полигон маңында тұратын тұрғындар арасында онкологиялық, жүрек-қан тамырлары аурулары, лейкоз, орталық жүйке жүйесінің бұзылулары жиілеп, өлім-жітім артты. Медиктерге радиация әсеріне байланысты аурулардың дұрыс диагнозын қоюға тыйым салынды. Сондықтан адамдар радиацияны шақырудан басқа барлық аурулардан» емдеді».
1957 жылы Алматыдағы дәрігер-ғалымдар полигон жанында тұратын халыққа алғашқы іріктеп зерттеу жүргізген кезде ағзаға иондаушы сәулеленудің әсеріне байланысты патологиялық симптомдардың ерекше кешені анықталды, соның нәтижесінде биохимиялық процестердің қалыпты ағымы мен ағзадағы зат алмасуы бұзылады.
Кейін, 1992 жылы Семей облысының Абай, Жаңасемей және Бесқарағай аудандарында КСРО Денсаулық сақтау министрлігінің биофизика институтының кешенді экспедициясы жұмыс істеді. Ғалымдар ядролық полигонның айналасында тұратын адамдардың бұрын анықталған жаңа өзіндік белгілері бар екенін растады. Барлық өмірлік маңызды мүшелердің өзгерістерімен — тері бөлігінің зақымдануымен, шаш қабатының бұзылуымен, жүрек-қантамыр жүйесінің патологиялық өзгерістерімен, иммундық жүйе қызметінің әлсіреуімен сипатталған кешен. Радиацияның әсері ағзаның ерте қартаюын, онкологиялық аурулардың ұлғаюын, суицид жағдайларын туындатады. Бұл жаңа ауру кейіннен ауыл атынан «Қайнар синдромы» деп аталды.
Қайнар ауылы Семей ядролық полигонының жанында тау жотасының етегінде орналасқан. Мұнда онкологиялық аурулардан 396 адам қайтыс болды. Сонымен қатар, онкологиялық науқастарда обырдың әдеттегі түрінен басқа тіл, көз, қалқанша без, құлақ қатерлі ісігі, тері сияқты сирек кездесетін түрлер кездеседі. Ауылда онкологиядан Өлмейтін отбасы жоқ. 1950 жылдан бастап, атом жарылысы басталғаннан кейін бір жылдан кейін балалар өлімі 5-10 есе өсті. Орташа өмір сүру ұзақтығы 3-4 жылға қысқарды. Полигонның айналасында кенттерде мутанттың балалары дүниеге келді.
Бүгінде полигонға жақын жерде тұратын мыңдаған зардап шеккендер мемлекет қолдауынсыз қалып отыр. Осыған байланысты аталған жәрдемақылар мөлшері мүгедектік топқа байланысты (он алты жасқа дейінгі мүгедек балаларға-24 336 теңге мөлшерінде, ал он алтыдан он сегіз жасқа дейінгі (1-3 топтағы) мүгедек балаларға шамамен 33 291 теңгеден 20 711 теңге дейін) жүзеге асырылады. Адамдардың денсаулығына, табиғатқа келтірілген залал қазір бір Қазақстанға орнын толтыру күшінде емес. Ресей мен әлемдік қоғам ядролық сынақтардан зардап шеккендерге және бірінші кезекте балаларға көмек пен қолдау көрсетеді деген жалғыз үміт.
1989 жылы 28 ақпанда «Невада-Семей» деп аталатын антиядролық қозғалыс дүниеге келді. Оның басты мақсаты-Семей полигонын, сондай-ақ Жердегі барлық ядролық полигондарды жабу. 28 ақпанда Қазақстан Жазушылар одағы ғимаратының алдында митингте ядролық қаруға қарсы қозғалыстың ұйымдастырушысы мен Президенті О. Сулемейнов: «тек ядролық қаруға қарсы Қозғалыс құрылды! Біздің мақсатымыз-Қазақстандағы ядролық қаруды сынауды тоқтату, Семей полигонын жабу, барлық ядролық полигондарды жабу үшін күрес.»
Бірнеше күннен кейін қозғалыс таралды: «ағалары мен апа-қарындастары!
1989 жылдың 12 және 17 ақпанында Семей қаласы ауданында ядролық құрылғылардың кезекті сынағы кезінде радиоактивті бұлттар төгілді.
Біз үнсіз бола алмаймыз. Біздің жерімізде қырық жылдан астам уақыт атом жарады. Жер шарында ешкім де көп ұлтты Қазақстан тұрғындары сияқты радиацияның әсерін сезінбейді.
Жоқ, безропотно күтіп, ақырзаман! Біз «Невада»қоғамдық қозғалысын құрдық.
Біздің талаптарымыз:
1. Қазақстанда атом полигондарын жабу.
2. Республикада әскери мақсаттар үшін ядролық материалдар өндіретін кәсіпорындарды бұрып, олардың құралдары мен қуатын табиғат пен адамға келтірілген залалды жоюға қайта бағдарлау.
3. Атом өнеркәсібі қалдықтарын көму пункттеріне қоғамның ашық бақылауы белгіленсін.
4. «Өлі» аумақтарды анықтау және оларды қалпына келтіру жөніндегі жұмыстарды бастау үшін оларды шаруашылық айналымнан ажырату мақсатында Қазақстан мен басқа да республикалардың экологиялық картасы бойынша жұмыс бастау. Қазір мұндай жерлерде нан өсіруге және мал бағуға тыйым салынады.
5. КСРО Денсаулық сақтау министрлігінің 3-ші Бас басқармасы өз құпияларын ашып, елімізде радиация құрбандарының санын атауы тиіс.
Біздің міндетіміз-климатты өзгерту,оны адам үшін қолайлы ету. Тек күш-жігерді біріктіре отырып, біз, адамдар әлі де жасыл әлемде өмір сүру үшін қиын күресте өзімізге көмектесеміз.
«Күн батқанда» жиырмасыншы ғасыр. Онымен адамзат ғасыры аяқталмасын».
