Мақалада біз мәдени саясаттың түсінігі мен мәнін, оның қалыптасуы, дамуы, бағыттары, мақсаттары, міндеттері, мүмкіндіктері, проблемалары мен негізгі принциптерін қысқаша қарастырамыз.
Қазіргі қоғамда мәдени құндылықтарды өндіруді, таратуды және тұтынуды, оларды сақтау мен беруді қамтамасыз ететін күрделі, жоғары дамыған рухани өндіріс жүйесі құрылып, жұмыс істейді. Ол адам өмірінің өндірістік, экономикалық, әлеуметтік және саяси салаларына әсер етеді. Қазіргі қоғам үшін рухани өндіріс жүйесінің практикалық маңыздылығы қазіргі заманғы әлемнің барлық елдерінде мемлекет тиісті заңнаманың көмегімен де, қаржы-экономикалық, әкімшілік және саяси құралдарды пайдалану арқылы да мәдени процестерді басқаратыны көрінеді.
Қазіргі елдерде білім және ғылым жүйесінің қызметін, бұқаралық ақпарат құралдарының жұмысын, мәдени мұраны қорғауды, ғылыми-техникалық және көркем шығармашылық саласындағы авторлық құқықтарды қорғауды реттейтін заңдар бар. Жеке адам мен адамдар топтарының олардың мәдени қажеттіліктерін қанағаттандыру құқығы заң жүзінде регламенттеледі. Дамыған мемлекеттер жыл сайын мемлекеттік бюджет қаражатының едәуір бөлігін білім беруді, ғылымды, жобалау-конструкторлық зерттеулерді қаржыландыруға, мемлекеттік мәдениет мекемелерін (мұражайларды, театрларды, мұрағаттарды, кітапханаларды, кинофотоматериалдар қоймаларын, консерваториялар мен концерт залдарын және т.б.) қолдауға, мәдениет ескерткіштерін қорғау мен қалпына келтіруге жібереді.
XX ғасырда бұрын адамдарды түбегейлі өзгертуге қабілетті мәдениеттің орасан инновациялық әлеуеті анықталғандай. Бірінші кезекте бұл ғылыми-техникалық мәдениетке байланысты. Мамандардың бағалауы бойынша, қазіргі заманғы ғылыми-техникалық прогресс әр 5-6 жыл сайын техника ұрпақтарының ауысуына алып келеді. Бұл адамдардың кәсіби білімі мен дағдылары, олардың өмір салты, қажеттіліктері тиісті түрде өзгеруі тиіс дегенді білдіреді. Сонымен қатар, мәдениеттің стихиялық дамуының, адам шығармашылығының жетістіктерін азғындық мүддесінде, адамды басудың және бәсеңдетудің жаңа құралдары мен нысандарын құру үшін пайдаланудың үлкен қаупі де анықталды. Сондықтан мәдениет саласындағы мамандардың, қалың жұртшылықтың, мемлекет басшыларының маңызды міндеттерінің бірі ойластырылған мәдени саясатты, яғни мәдени дамудың мақсаттары мен стратегиясын, қазіргі қоғамдағы мәдени процестерді реттеудің негізгі принциптерін, әдістері мен құралдарын айқындайтын мәдениет саласындағы саясатты әзірлеу және жүргізу болып табылады.
Қазіргі заманғы мәдени саясатты жасауда ЮНЕСКО — Білім және мәдениет мәселелері жөніндегі Біріккен Ұлттар Ұйымы айқындаушы рөл атқарады. 1982 жылдың 26 шілде—6 тамызында Мексикада ЮНЕСКО өткізген мәдениет саласындағы саясат жөніндегі дүниежүзілік конференцияда Мехико-ның қазіргі заманғы мәдени саясаттың тұжырымдамасы мен негізгі принциптерін қалыптастырған мәдениет саласындағы саясат жөніндегі декларациясы қабылданды.
ЮНЕСКО мәдени саясат принциптерін анықтау кезінде мәдениеттің «қоғамды немесе әлеуметтік топты сипаттайтын айқын көріністер, рухани және материалдық, зияткерлік және эмоциялық қасиеттер»жиынтығы ретінде кең түсінігін негізге алады. Мұндай түсініктегі мәдениет «өнер мен әдебиеттен басқа, адамның өмір салты, адамның негізгі құқықтары, құндылықтар жүйесі, дәстүрлер мен сенімдер»деп аталады.
Мәдени саясаттың негізгі принциптерінің бірі мәдениеттің бірлігі мен алуан түрлілігі қағидаты болып табылады. Бұл қағидат, біріншіден, әлемдік мәдениет мәдениетті құрайтын барлық халықтардың мәдени шығармашылығының нәтижесі екенін білдіреді. Атап айтқанда, мұндай ескерткіштер қатарына Киевте Софиялық собор енгізілген. Оны қалпына келтіруге ЮНЕСКО арнайы қаражат бөлді. Үшіншіден, әрбір халықтың мәдениетін сақтау мен бекіту Мәдени өзін-өзі оқшаулауды білдірмейді. «Халықтардың мәдени өзіндік ерекшелігі басқа халықтардың дәстүрлері мен құндылықтарымен байланыс нәтижесінде жаңартылып, байытылады. Мәдениет-бұл диалог, пікір және тәжірибе алмасу, басқалардың құндылықтары мен дәстүрлерін ұғыну; оқшаулауда ол ұласады және өледі» — делінген Мехико декларациясында.
Мәдени саясаттың келесі принципі-адамзат дамуының мәдени өлшемінің принципі. Бұл қағидаттың мәні адами қоғамды дамытудың кез келген бағдарламалары — экономикалық, әлеуметтік, саяси, ғылыми-техникалық бағдарламалар — осындай бағдарламалардың құрамдас бөлігі ретінде және қажеттілік өлшемі ретінде Мәдени аспектіні қамтуы тиіс. Адам дамудың басы мен түпкі мақсаты екенін ұмытуға болмайды. Дамудың мақсаты-өндірістің, табыстың және өзін тұтынудың өсуі емес,олардың адамның дамуы мен жетілу мүмкіндіктеріне, оның рухани сұраныстарын неғұрлым толық қанағаттандыруға әсері. Адамзаттың дамуын ізгілендіру, қоғамның даму жоспарлары мен стратегияларына теңдестірілген сипат беру қажет.
Мехико декларациясында жарияланған мәдени саясаттың маңызды қағидаттарының бірі мәдени демократия қағидаты болып табылады. Оның негізінде мәдениеттің қоғам құратыны және сол себепті бүкіл қоғамға жататындығы туралы түсінік жатыр; мәдениетті құру және оның игіліктерін пайдалану элитаның артықшылығы болмауы тиіс. Мехико декларациясы: «мәдени демократия мәдениет өнімдерін өндіруге, мәдени өмірді қозғайтын шешімдер қабылдау процесіне, мәдениетті таратуға және пайдалануға адам мен қоғамның барынша кең қатысуына негізделеді».
Мәдени демократия кемсітушілікпен, олардың әлеуметтік жағдайы мен шығу тегі, жынысы, тілі, ұлты, діни нанымдары, этникалық топтарға жататындығы негізінде мәдениетті құруға, таратуға және пайдалануға адамдардың қатысуын шектеу талпынысымен сыйыспайды. Мәдени демократия мәдени өмірдің географиялық және әкімшілік орталықсыздығын, елдің аумағы бойынша мәдени орталықтардың біркелкі бөлінуін, оларды нақты өңірлер халқының мұқтаждары мен қажеттіліктеріне жақындатуды, билік пен азаматтардың диалогы барысында мәдени жоспарлар мен бағдарламаларды айқындауды көздейді.
Қазіргі әлемде кез келген халық пен кез келген елдің мәдениетін дамыту халықаралық ынтымақтастық шеңберінен тыс бола алмайды. Халықаралық мәдени ынтымақтастық мәдени саясат қағидаты ретінде халықтардың өзара түсіністігіне, олардың қарым-қатынастарында құрмет, сенім, диалог, бейбітшілік ахуалын қалыптастыруға ықпал етуі тиіс. Халықаралық мәдени ынтымақтастық және сыртқы мәдени саясат әрбір мәдениеттің қадір-қасиеті мен құндылығын құрметтеуге, теңсіздіктің қандай да бір нысандарын белгілеуге, бір мәдениетті басқасына бағынуға немесе ауыстыруға әрекеттен бас тартуға, мәдени алмасудағы тепе-теңдікке негізделуге тиіс.
Мехико декларациясында сондай-ақ мәдениеттің заманауи бұқаралық ақпарат құралдарымен және коммуникациялармен, сондай-ақ бұқаралық мәдениет өнімі болып табылатын мәдениет индустриясымен (танымал музыка, кино, сән және т .б.) қарым-қатынас мәселелеріне ерекше назар аударылды.п.). Қазіргі бұқаралық коммуникация құралдары біз өмір сүріп жатқан әлем бейнесін қалыптастырады. Және бұл сурет шын және жалған, көпжақты және өте бірбоким болуы мүмкін. Мұнда көп нәрсе ақпараттық бейнені құрастыратын және ақпараттық ағындардың қайдан шыққанын анықтайды.
ХХ ғасырдың 80-ші жылдарының басында төрт ірі ақпараттық агенттіктер (Франс Пресс, Рейтер және екі американдық — Асошиейтед Проесс және Юнайтед Пресс Интернешнл) бүкіл әлемдегі газет оқырмандарына арналған ақпараттың 80% — ын жинады, өңдеді және таратты. Бүгінде мамандардың бағалауы бойынша, Интернет желісінде ақпаратты өндіру және тарату орталықтарының 90% — ға жуығы АҚШ-та. Ақпаратты өндіру және тарату орталықтарының мұндай шоғырлануы өзіне, тіпті біреудің еркіне қарамастан, қазірдің өзінде ақпараттық ағындардың теңгерілмеуінің пайда болуына алғышарттар жасайды, көптеген халықтардың мәдениеттеріне әлемдік ақпараттық кеңістікке қол жеткізуді қиындатады.
Қазіргі заманғы әлемдік мәдениеттің күрделі проблемасы мәдениет индустриясы және оның өнімдері — Бұқаралық мәдениет болып табылады. Көпшілік мәдениетпен насихатталатын эстетикалық және моральдық құндылықтарымызды бағалауымызға қарамастан, оның адамдардың ой-санасына және талғамына, ұлттық мәдени дәстүрлерді шайқалтуға, ақпараттық кеңістіктегі өте агрессивті мінез-құлыққа, ол үлкен бөлігін жеңіп алған, ол алып отырған мазмұнға сәйкес келмейтін үлкен бөлігі болып табылады.
Мексикада ЮНЕСКО өткізген мәдениет саласындағы саясат жөніндегі дүниежүзілік конференцияның еңбегі оның мәдени саясаттың негізгі принциптерін анықтап, тұжырымдады, әлемдік мәдени дамудың күрделі мәселелеріне халықаралық жұртшылықтың назарын аударды және шешімдер іздеуге шақырды.
Өткен онжылдықтар Мехико декларациясындағы мәдени саясаттың негізгі бағыттары дұрыс анықталғанын көрсетті. Сонымен қатар, мәдени саясаттың жаңа проблемалары да ұсынылды, олар тұтастай алғанда бірқатар халықаралық форумдарда талқыланды және «бірігу Мәдениет министрлері конференциясының декларациясы» (Колумбия, 1997), «даму үшін Мәдени саясат жөніндегі Панафрикалық консультацияның қорытындысы» (1998), Еуропа Кеңесі 1997 жылы өткізген конференциямен қабылданған «Мәдениет туралы» Хартиясы сияқты құжаттарда көрініс тапты. ЮНЕСКО 1998 жылы Стокгольмде мемлекетаралық конференция өткізді, онда «даму үшін мәдени саясат жөніндегі іс-қимыл жоспары»қабылданды.
«Іс — қимыл жоспары «ұлттық деңгейде» Ұлт бірлігі-барлық ер адамдар мен әйелдер бөле алатын құндылықтарда көрініс тапқан және оның барлық мүшелеріне қол жеткізу, кеңістік пен дауыс беру құрылымының шегінде көпмәдени қоғам ретінде ұлт сезімін қалыптастыруға ұмтылатын мәдени саясатты жүргізуді ұсынады». Көптеген қазіргі заманғы мемлекеттер өз халқының жекелеген топтары арасындағы ішкі қайшылықтарға тап болады және оларды еңсеру үшін әлеуметтік интеграция (бірлестік) саясатын жүргізуге ұмтылады. Осыған байланысты, әлеуметтік интеграцияны жақсартуға бағытталған мәдени саясатты іске асыру кезінде «іс-қимыл жоспары» ел халқының барлық секторларының мәдениетіне барынша кең қол жеткізуін қамтамасыз етуге ерекше назар аударуды ұсынады.
Осы бөлімде қысқаша қаралған Мемлекеттік Мәдени саясаттың негізгі проблемалары мен қағидаттары, оларға халықаралық қоғамдастыққа бөлінетін көңіл — күй-осының барлығы қазіргі қоғам мен адамның өмірінде мәдениет қаншалықты маңызды орын алатынын көрсетеді. Өз халқының мәдениетін және әлемдік мәдениетті білу адамның рухани дамуына, оның рухани әлемін байытуға ықпал етеді. Басқа халықтардың мәдениетін білу және түсіну, олардың қадір-қасиетін құрметтеу және өз халқының мәдениетін лайықты көрсете білу-қазіргі заманғы мәдени адамның ерекше белгілері.