1. Моральдық бағалау, оның құрылысы мен ерекшелігі.
2. Адамгершілік әрекет теориясы.
3. Жеке тұлғаның моральдық еркіндігі мен жауапкершілігі.
Адам өмірінде өзінің мақсаты мен функцияларын орындау мораль өзінің мазмұнын өзектендіру және оның құрылымдық элементтерінің өзара іс-қимылы арқылы жүзеге асырады. Моральдің жекелеген жақтарын, оның мазмұны мен құрылымын құрайтын элементтерді, шындықты бейнелеудің ерекшеліктерін қарастыру, рухани өмірде моральдің рөлін жақсы көрсетуге және түсінуге мүмкіндік беретін теориялық талдаудың мәні бар. Іс жүзінде мораль біртұтас қызмет жүйесі ретінде әрекет етеді, онда бірлік пен ілтипат, бағалау, ой мен сезім, ерік пен әрекет үйлеседі.
Мораль өзінің реттеушілік әсерін құндылықты орнату мен бағдар жасау арқылы, өзінің құндылықтарында қоғамдық-тарихи қажеттілігін көрсету арқылы көрсетеді. Бұл аксиологиялық сәт мораль адамның шындықты игеруінің императивті-бағалау тәсілі ретінде анықталады. Шындықтың әр түрлі құбылыстарының моральдық құндылығын белгілеу моральдің маңызды функциясын құрайды, ал моральдық бағалау ұғымы мораль ерекшелігін түсіну үшін түйінді болып табылады.
1. Моральдық бағалау, оның құрылысы мен ерекшелігі.
Моральдық бағалар адамның жан дүниесінің өте кең тараған құбылысы болып табылады. Ол өзі оны қалай жасайтынын ойланбастан, моральдық пайымдаулар шығарады, қоршаған ортаның қандай да бір іс-әрекеттерін, қоғамдық құбылыстарды, өзінің жеке өмірін мақұлдайды немесе айыптайды. Бұл ретте моральдық бағалар эмоциялар мен сезімдерге сүйенеді, интуитивті деңгейде шығарылады, субъектінің шектеулі жеке өмірлік тәжірибесін көрсетеді және сондықтан да өте субъективті, құмарлық болып шығады. Тіпті жақын достары да өз пікірлері бойынша, ата-аналарға өз құрбыларымен қарым-қатынасы туралы жақсы немесе жаман айту, үй жұмысын есептен шығару, егер үлкендер талап етсе, досымен қарым-қатынас жасаудан бас тарту мүмкін. Одан да қиын дилеммалар адамның алдында, бірақ ересектердің алдында және қоғамдық өмірде, олардың моральдық қасиеттерін, қарым-қатынас сипатын, қызмет мазмұнын ескере отырып, басқа адамдармен жекешеліктерін құруға тура келетін кезде туындайды.
Өйткені мораль — адамдардың ақиқатқа субъективті көзқарасымен нөмірленген өзара қарым-қатынасының өте нәзік рухани саласы, бірақ сонымен бірге Моральдық баға шынайы болуы үшін объективті қоғамдық маңыздылығын, өзі жазған құбылыстың тұтастығын анықтау өнері.
Сондықтан Моральдық баға дегеніміз не екенін, оның мазмұны немен анықталады және неге байланысты екенін, ол қандай формада әрекет ететінін және моральда қандай рөл атқаратынын талдау маңызды және қажетті болып табылады.
Жалпы моральдық көрініс — сана субъектісін қоршаған құбылыстарды моральдық санамен мақұлдау немесе соттау, адамның іс-әрекеті, қондырғысы, сипаты немесе себептері, оның өмір салты арасындағы, қоғамдық қатынастар арасындағы-жалпы, адам өмірінің құбылыстары мен мораль талаптары арасындағы сәйкессіздіктің сәйкестігін анықтау және осы сәйкестіктің (немесе сәйкессіздіктің) сипаттамасы.
Моральдық бағалау адамның шынайылыққа объективті қалыптасатын құндылық қатынасының субъективті және саналы жағын, оның маңыздылығын, мәнін анықтауды білдіреді.
Оны талдау кезінде бағалау субъектісін, бағалау объектісін, білдіру сипаты мен нысанын, сондай-ақ бағалауды шығару негізін, оның критерийлерін бөліп көрсетуге болады.
Моральдық бағалаудың субъектісі ретінде қоғамдық маңызы бар мәселелер бойынша тұрақты қоғамдық пікірге, ұжымдық пікірге ие белгілі бір қоғамдастық отырды.
Моральдік бағалау объектісі ретінде кейбір авторлар адамның моральдық қызметін, оның әрекеттерін ғана санайды, және де іс-әрекеттердің өзінде тікелей бағалау объектісі ретінде адамның ерік-жігерімен анықталатын және оған байланысты екенін көрсетеді. Бұл ретте қоғамдық қатынастарды неғұрлым кең тұрғыда олардың тілегі мен еркіне қарамастан қалыптасқан өзара іс-қимылының объективті нәтижесі ретінде бағалау қоғамдық-тарихи процестің мәнін түсінбеуден және оған даму заңдарына емес, идеалдар мен тілектерге сүйенетін моральдық сананың қағидаттары мен критерийлерін заңсыз таратудан туындайтын идеалистік морализация ретінде қарастырылады.
Әлбетте, бұл жерде адамның өз іс-әрекеттерінің нәтижелері үшін моральдық жауапкершілігі туралы мәселе шатастырылады, ол шын мәнінде іс-әрекеттің еркінділігі мен қасақана белгіленуін және біреудің субъективті пиғылының нәтижесі болып табыла ма, жоқ па, оған байланысты емес адам үшін белгілі бір құбылыстардың мәнін анықтау туралы мәселені қамтиды. Тіпті табиғат құбылыстары тек ежелгі дәуірде ғана емес, адамдар моральдық сипаттамаларға ие болды және Құдайдың сүйіспеншіліктері — Махаббат, дұшпандық, дұшпандық, қызғаныш және т. б. бейнелерінде дараланды. бірақ қазір де «мейірімді, мейірімді күн», «зұлым жел», «қорқынышты дауыл»моральдық эпитеттермен сипатталады.
Оның үстіне соғыс, әлеуметтік қақтығыстар, әлеуметтік теңсіздік, сыбайлас жемқорлық, тежелу және зорлық сияқты құбылыстар, әрине, объективті себептерден туындайтын, адамның мүдделерін тікелей қозғайды, өзіне белгілі бір қарым-қатынасты тудырады және сондықтан моральдық бағалау объектісі болып табылады.
Қоғамдық өмір саласының өзі — қоғамның экономикасы, саясаты, құқығы, рухани мәдениеті — сондай-ақ моральдық бағалау объектілері болып табылады, өйткені мораль оларға гуманистік перспективалар қояды және олардың өз іске асырылуына қаншалықты жақын болатынын міндетті түрде бағалайды.
Сол арқылы бағалау адамдардың әлеуметтік фактілер мен институттарға деген белгілі бір қатынасын қалыптастырып және олардың қызметін түзете отырып, қоғамдық қатынастар жүйесіне жанама әсер етеді.
Сонымен қатар, моральдық бағалауға моральдық талаптар мен құндылықтардың өздері де ұшырайды, өйткені моральдық сананың рефлексивтік табиғаты және оның моральдық шешімдерді қабылдаудың дербес сипатына бағдарлануы моральдық талаптарды қабылдаудың саналы сипатын, құндылықты тану негізінде меңгеруді көздейді.
Осылайша, моральдық бағалау объектісі адам өмірінің барлық құбылысын болдырмай болуы мүмкін деп айтуға болады.
Осыдан моральдық бағалаудың субъекті мен объектісі бір тұлғаға сәйкес келген кезде өзін-өзі бағалау сияқты модификациясы да туындайды. Өзін-өзі бағалау адамның субъективтілігімен аса жоғары дәрежеде сіңеді, өйткені өзін-өзі бағалау, психологтар дәлелдегендей, ешқашан адамның толық объективті құндылығы болмайды.
Өзін-өзі бағалау адам өзіне жеңілдетілген мақсаттар мен төмендетілген талаптар қойып, қолайсыз жағдайлар тарапынан қарсы тұру дәрежесін, тиісінше оларды еңсеру бойынша өз еңбегін асыра көрсетсе, жоғары болуы мүмкін. Ақыр соңында жоғары бағаланған өзін-өзі бағалау моральдық субъекті өзіне қоятын тең емес, артықшылықты жағдайдың көрінісі болып табылады ,сондықтан ол.сүйемелденеді самомнением, заносчивостью, тщеславием, хвастовством әкеледі қақтығысына айналасындағылармен, ал көбінесе мойынын үлкен ұшырауына жеке соқтығысуы кезінде
жоғары амбициялар және шындықты барабар есепке алу кезінде сөзсіз.
Алайда өзін-өзі бағалау төмен болуы мүмкін, егер адам өзіне қойылатын моральдық талаптардың жоғары шкаласын сақтау үшін күш-жігерін сезінбесе, және алдын ала жеңіске тырыспаса да, өзін ұтқан, сәтсіз деп есептесе.
Сондықтан, айналасындағылардың пікірін ескере отырып, өзін-өзі бағалауды түзету, өзінің моральдық сипаттамалары туралы басқалардың пікірін ескеру және таразылай білу, оларды өз ой-пікірлерімен салыстыра білу және өзін-өзі талдау, өзін-өзі бақылау және өзін-өзі бақылау дағдыларын жалпы дамыту маңызды.
Өзінің сипаты және білдірудің тікелей нысаны бойынша моральдық бағалау ынталандыру немесе әдепсіз іс-әрекеттер, симпатия мен қолдау, немесе наразылықтар мен сындар түрінде мақұлдау немесе соттау реакциясы ретінде әрекет етеді. Алайда, ең толық Моральдық баға ұғымдық сипаттамаларда және бағалаушы пайымдауларда —адал, лайықты, батыл, қарапайым, лицемерлік, бей-жай, Жомарт, қонақжай және т. б. көрінеді.
Тиісінше, өзін— өзі бағалау көбінесе сезім мен уайымдар-ұят, кінә, өкіну немесе мақтаныш, өз қанағаттану сезімін қабылдайды, бірақ өзін-өзі сипаттаудың рационалды түрінде де көрінуі мүмкін.
Кез келген жағдайда моральдық бағалаудың ішкі мазмұны шынайы шындықта, адамның іс-әрекеттерінде немесе ой-пікірлерінде және ұмтылыстарында тиісті жақсылық, әділдік шараларын белгілеу болып табылады. Моральдық бағалау талап, адамның мінез-құлқы мен қоғамдық қарым-қатынасты тікелей реттемейді, бірақ істің жағдайын, болып жатқан жағдайдың мәнін неғұрлым толық ұғыну арқылы неғұрлым мінсіз мінез-құлықты ынталандыра отырып, неғұрлым айқын анықтауға және түсінуге көмектеседі.
Сондықтан, адамның мінез — құлқының, мінез-құлқының, оның барлық өмірлік ұстанымының, сондай-ақ қоғамдық өмірдің құбылыстары сияқты мінез-құлқының уәждері мен ұстанымдарын моральдық бағалау үшін негіз ретінде моральдық құндылықтардың өзі-салыстыру жүргізілетін моральдық талаптарды білдірудің әртүрлі нысандары болады. Бұл мораль нормалары мен қағидалары, моральдық идеалдар, мейірімділік, әділдік, Ар-намыс, борыш ұғымдары. Осының барлығы моральдық бағалауды қалыптастыру үшін тікелей, ішуге арналған негіздер мен өлшемдер, оларға тән мазмұны өмір құбылысын бағалау үшін критерий, есептеу шкаласы болып табылады.