Топырақ, оның түзілуі, дамуы және эволюциясы жалпы топырақ түзуші деп аталатын процестің әсерінен биогеоценоздың литогенді негізін түрлендіру нәтижесі болып табылады. Ол үздіксіз, объективті, қатты литогенді негізде болатын құбылыс, көп жағдайда, бірақ биологиялық айналымның әсерінен емес. Оған климат жағдайы, рельефтің жағдайы із қалдырады. Бұл өте күрделі құбылыс, біріншіден, болып жатқан көптеген физикалық-химиялық қасиеттерге, оның ішінде тірі организмдерде өтетін реакцияларға, топырақ ерітінділері мен газдардың көшуіне, қатты фазаның қозғалуына бөлінеді. Бұл реакциялар өзара байланысты және өзара байланысты. Алайда, екіншіден, олардың арасында басқалармен салыстырғанда бір-бірімен тығыз байланысты (Герасимов, Глазовская, 1960) комбинацияны ерекшелеуге болады. Егер екінші жағынан қарайтын болсақ, онда топырақта әртүрлі қасиеттер мен белгілердің (гумус, органоминералды және минералды компоненттер — тез еритін тұздар, карбонаттар, қайталама минералдардың құрамы сияқты, бұл компоненттердің құрамы белгілі бір гранулометриялық құрамды, топырақтың түсін және т.б. негіздейді; топырақ кеңістігіндегі осы сипаттамалардың барлығы бастапқы топырақ түзуші тұқымға тән емес ұқсас үйлесімі бар элементтер – морфондар мен генетикалық деңгейжиектер құрайды) бар. Осы белгілердің әрқайсысы физикалық-химиялық реакциялар мен қозғалыстардың бірнеше рет қарама-қайшы қайталануынан тұратын қандай да бір процестің нәтижесінде белгілі бір кеңістікте пайда болды. Морфондар мен горизонттардың бұрын біртекті қалыңдығындағы бөлінуіне әкелетін кеңістіктегі біртектес қасиеттердің үйлесімі олардың түзетін бір типті процестердің бар екендігін көрсетеді. Бұл процестер топырақтың немесе өзара байланысты белгілер тобының белгілерін құрайтын физика-химиялық реакциялардың аталған тығыз үйлесімі болып табылады. Әр түрлі зерттеушілер бұл деңгейлерді топырақ түзуші процестердің күрделі иерархиясында (ПП) жалпы ПП және жекелеген реакциялар – микропроцесстер арасындағы «жеке», «белгі құрушы» «элементар» және т.б. топырақ түзуші процестер (бұл жұмыста «элементар топырақ түзуші процесс» – СТП термині қолданылады) деп атаған. Кейбір микропроцесстердің белгілі бір, неғұрлым тығыз үйлесімдерінің нақты болуы туралы осы үйлесімдердің кеңістіктік ажыратылуын (топырақ бейіні бойынша да, әр түрлі топырақ денелерінде де), сонымен қатар топырақтың дамуы кезінде уақытша да дәлелдеуі мүмкін. Соңғысы, тиісінше, топырақта жүретін процестер жүйесінің – олардың даму сатыларының ауысуымен сипатталады.
Қазіргі заманғы топырақтанудағы үдерістік бағыттың өзектілігі күмән тудырмайды. Топырақта болып жатқан үрдісті ұсыну топырақтың генезисін түсінуге, «топырақ түзілу факторлары – топырақ қасиеттері» коррелятивтік байланысының мәнін толық ашуға, олардың дамуына болжам жасауға мүмкіндік береді (қазіргі кезде қарқынды антропогендік әсерге байланысты өте маңызды), дұрыс генетикалық жіктеуді жүзеге асыруға. Жаһандық топырақ түзуші процестің мәнін ашу үшін зерттеушілерге оларды «кең» бөлуді жүргізу — жалпы топырақ түзуші процестердің жіктелуін беру, және «терең» — иерархиялық бөлуді жасау, әрине, әрбір бөлінген деңгейде өз жіктемесімен.
Сонымен, бұл жұмыстың мақсаты қарапайым топырақ түзуші үдерістердің тұжырымдамасын жан-жақты қарастыру, ең «проблемалық» жерлерді анықтау және оларды шешуге әрекет ету болды.
Келесі негізгі міндеттер қойылды:
отандық ғылымда топырақ түзуші процесс концепциясының дамуын қадағалау;
қарапайым топырақ түзуші үрдістердің негізгі жиынтығын сипаттап, әр түрлі зерттеушілердің олардың бөлінуіне, бөлінуіне және сипаттамасына қазіргі көзқарастарын салыстыра білу;
үдерістерді неғұрлым жоғарыға бөлудің төмен иерархиялық деңгейлерінен ауысуларды қадағалау
топырақ түзуші процестер концепциясы аясында топырақтың эволюциясын және дамуын елестету, олардың жылдамдығын бағалау.
осы Тұжырымдаманың практикаға ықтимал қолданылуына қысқаша сипаттама беру.
Біздің көзқарасымызша, ПП тұжырымдамасы болашақта топырақ түзудің негізгі мәселелерін шешеді. Оның сыртында топырақтың жұмыс істеуі ретінде маңызды тақырып қалады, бірақ ішінара, ал мүмкін толық («топырақ түзуші процестер концепциясы» ұғымының еніне байланысты) бұл бағыт осы жұмыста да аздап қозғалған микропроцесстер деңгейін терең зерттеумен дамытуы мүмкін. Топырақты өзіндік табиғи дене ретінде толық көрсету үшін топырақтың экологиялық функцияларының белсенді әзірленетін теориясы қалады.
1-тарау. Топырақ түзуші процестер туралы түсініктерді дамыту. Жүйелеу тәсілдерін салыстыру
Біздің ойымызша, топырақ түзуші процестер туралы түсінік генетикалық топырақтануында орталық орын алады. Оның арқасында ғылым объектісінің құрылымы мен қызмет етуін анықтайтын ішкі Заңдарды түсіндіру және ашу арқылы, болжам мен басқаруға дейін ғылымның сипаттамалық кезеңінен дамуы мүмкін.
Өз дамуында топырақ түзуші процестер тұжырымдамасы бірқатар кезеңдерден өтті. Генетикалық топырақтанудың негізін қалаушы В. В. Докучаевтың еңбектерінде пайда болған соң, кейіннен ізбасарларда жүйелі және иерархиялық ұйымдастырылған жол объектілері үшін дәстүрлі түрде оның қалыптасуы жүрді – олар жалпы топырақ түзуші процесті құрауыштарға бөлуге және иерархияның неғұрлым төмен сатыларын бөлуге тырысты. Сонымен қатар зерттеушілер табиғатта және антропогендік топырақта кездесетін процестердің барлық жаңа түрлерін сипаттап, оларды бөлінген иерархиялық деңгейлерде жіктеудің әртүрлі тәсілдерін ұсынды. Ғылым топырақ және топырақ түзуші процестердің ең мәнін, механизмін түсінуге ұмтылды; ол үшін өзара әрекеттесудің молекулалық деңгейіне сәл ғана кетуге тура келді. Үлкен қиындықтар жалпы топырақ түзуші процестен оның элементтерінің бөлінуімен және жіктелуімен пайда болды. Жалпы, бүгінгі даму деңгейінде тұжырымдама өз аяқталуына дейін әлі де алыс.
Ғылыммен өткен негізгі кезеңдерді ерекшелейміз, бұл дамудағы ең үлкен рөл атқарған ғалымдарға тоқтала отырып.I кезең. Топырақ түзуші факторлардың әсерінің нәтижесі ретінде жалпы топырақ түзуші процестің сипаттамасы. Докучаев, Сибирцев.
В. В. Докучаев, 1881
Генетикалық топырақтанудың негізін қалаушы және топырақ түзуші процесс тұжырымдамасының негізі Василий Васильевич Докучаев (цит. Вильямс бойынша, 1948) өзінің шығармаларында «топырақ түзуші процесс» терминін қолданбаған, бірақ, әрине, топырақтың пайда болуы, пайда болуы туралы ой оның негізгі шығармаларынан өтеді және ол шешу үшін қойылған негізгі мәселелердің бірі болып табылады: «қандай, соңында, осы топырақтың шығу тегі [қара топырақ]…?»(Докучаев, 1881). «Докучаевский топырақтанудың басты парадигмасы деп 1881 жылы В. В. Докучаевпен тұжырымдалған топырақтың пайда болу мәнінің классикалық анықтамасын түсіну керек:» топырақта әрдайым өзінің шығу тегі бар; олар әрдайым және барлық жерде аналық тау жынысының, тірі және өлген организмдердің (өсімдіктер мен жануарлар), климаттың, елдің жасын және жер бедерінің жиынтық қызметінің нәтижесі болып табылады» (Докучаев, 1881)» (Герасимов, 1986).