Бағалы қағаздардың биржалық (немесе ұйымдастырылған) нарығында дамыған елдерде барлық бағалы қағаздардың салыстырмалы түрде аз бөлігі іске асырылады, бірақ бұл сатудың рөлі әлдеқайда көп. Биржалық нарықта неғұрлым сапалы бағалы қағаздар сатылады. Бағалы қағаздардың ұйымдастырылған нарығы қор биржаларының желісімен ұсынылған, сондықтан биржалардың жұмыс істеу механиктерін қарастырайық.
Биржаның пайда болуын 16 ғасырға жатқызуға болады. Қазіргі уақытта Теңіз қоғамдастығы елдерінде 150 қор биржалары бар.
Ресейде бірінші тауар биржасы 18 басында пайда болды. Ресейде биржалар бірінен кейін бірі пайда болды , және 1917. олар жүзден астам болды. Негізінен бұл тауар биржалары болды,бірақ олардың көпшілігінде қор бөлімдері болды. Кейін 1917г. көбі жабылып қалды , ал 1930г. олар мүлдем тоқтатылған.
Кеңес Одағында 80-жылдардың соңында биржалық шу басталды. 1992ж. тек Ресейде бірнеше жүз биржалар болды. Қазіргі уақытта Ресейде 60 қор және тауар биржалары мен бөлімдері бар.
Беларусь қор бцржінің ерекшеліктері :
Беларус қор биржасы 1991 жылы ашық акценнонерлік қоғам ретінде құрылған. 1998 жылғы 1 қаңтарға жағдай бойынша акционерлер саны 488, оның ішінде жеке тұлғалар — 81, заңды тұлғалар — 407 құрады. Жарғылық қордағы мемлекеттің үлесі-40%. Акционерлік қоғамдағы мемлекеттің өкілі Меммүлікмині болып табылады. Акционерлердің (заңды тұлғалардың) арасында акциялардың 1% — дан астамын негізінен банктер иеленеді: Белорус биржалық Банкі-7.8 %. ЛКБ «Еуропалық «‘ — 0.5%. Бұдан басқа, БҚБ акционерлерінің құрамына банк болып табылмайтын бағалы қағаздар нарығының кәсіби қатысушылары кіреді.
БФБ акцияларының екі шығарылымы болды: 1993 жылы-830 бірлік және 1995 жылы-3170 бірлік акция номиналы 5000 рубль. бес жыл бойы нарықтық құны 3500 рубльден 4500 рубльге дейін болды; қазіргі уақытта төмендеу үрдісі байқалады.
Қолданылып жүрген заңдарда тек қор биржасының акционерінің ғана оның сауда-саттығына, чго қатысуға құқығы бар және оның акцияларына сұранысты айқындайды деп көзделген. БФБ биржалық сауданы жандандыруға арналған болжам оның акцияларына бағаның өсуін алдын ала анықтайды, бағаның жағдайы өзгерген кезде құлдырайды. Биржадағы брокерлік кеңсені ашу үшін оның кем дегенде бір акциясы болуы қажет. БФБ Беларусь Республикасының Ғылым академиясы институттарының бірінде жалға алынған алаңдарда орналасқан және биржалық сауда — саттықты жүзеге асыруды көздейтін компьютерлік техникасы бар.
Жиналыстар арасындағы кезеңдерде биржа қызметіне басшылық етуді құрамына 15 адам кіретін басқарма, атқарушы басшылық функциялары — бас директор жүзеге асырады.
Заңнама мен Жарғының талаптарына сәйкес биржа бағалы қағаздар нарығының кәсіби қатысушыларына бағалы қағаздар саудасы үшін қажетті жағдайларды қамтамасыз ету үшін құрылған. Қор биржасы сауда-саттықта мәмілелер жасау тәртібін дербес әзірлейді және бекітеді.
1-тарау. Биржа түсінігі.
Биржа белгілі бір тауар түрлерімен мәмілелер жасалатын ұйымдастырушылық ресімделген нарықты болжайды. Биржалық тауарлар ретінде әрекет ете аламын :
* Сатушылар мен сатып алушылар үшін белгілі қасиеттерге (астық, кофе, какао, қант, мұнай және т. б · )
* Бағалы қағаздар
* Шетел валютасы
Осылайша, сатылатын тауарлардың түрінен тиісінше тауар немесе валюта биржалары болуы мүмкін. Егер биржада құндылықтардың бір түрі сатылса, онда мұндай биржа әмбебап болып саналады.
Биржалық сауданың ерекшелігі – мәмілелер әрдайым бір жерде, қатаң белгіленген уақытта-биржалық сеансты (немесе сессияны) өткізу уақыты және барлық қатысушылар үшін нақты белгіленген, міндетті ережелер бойынша жасалады. Биржа нақты ұйымдық құрылымды, биржалық құндылықтармен мәмілелер жасасу мен орындаудың нақты тетігін және орындалу барысын бақылаудың жоғары сенімді жүйесін құрады.
2-тарау: қор биржасының Операциялық тетігі
БИРЖАЛЫҚ ОПЕРАЦИЯЛАРДЫҢ ТҮРЛЕРІ
Бағалы қағаздар лнстинг процедурасынан өтіп, баға белгілеу парағына енгізілгеннен кейін олармен биржалық операцияларды жүзеге асыруға, яғни сатып алу-сату мәмілелерін жасауға болады. Биржалық операция деп белгіленген уақытта бнрж үй-жайында биржалық саудаға қатысушылар арасында жасалған, биржаға жіберілген құндылықтармен сатып алу-сату мәмілесін түсінетін боламыз.
Кассалық және фьючерстік мәмілелер
Кассалық мәміле (spot) сатушыда бар бағалы қағаздарға негізделуімен сипатталады. Кассалық мәмілелер бойынша есеп айырысу, яғни сатушының сатып алушыға бағалы қағаздарды жеткізуі және оларды сатып алушының төлеуі мәміле жасалғаннан кейін таяу күндері жүзеге асырылады. ГФР-да, мысалы, бұл мерзім екі биржалық күннен, ағылшын және АҚШ — та-бес күнтізбелік күннен аспайды.
Басты сипаттамасы-мәміле мерзімі болып табылады орындау үшін сатушы мен сатып алушы өз міндеттемелерін жүзеге асырылуы тиіс қандай да бір болашақтағы белгілі бір сәтте, мысалы, мәміле 1 қыркүйек, ал орындауы тиіс 1. Мәміле жасалған кезде сатушыда сатылатын қор құндылықтары болмауы мүмкін, ал сатушының оларға ақы төлеу үшін ақшасы болмауы мүмкін.
Мәмілелер әдетте «фьючерстік» мәмілелер ( futures) деп аталады. Әдетте фьючерстік мәмілені жасау кезінде бағалы қағаздардың саны ғана емес, сондай-ақ бағамы да белгіленеді, бірақ бағалы қағаздардың бағамы мәміле жасалған күні биржада олардың баға белгілеу негізінде белгіленеді. Фьючерстік мәмілені орындау мерзіміне келетін болсақ, бағалы қағаздар мәміле жасалған кезде көрсетілген белгілі бір күні берілуі мүмкін, тнбо сатушыға хабарлауы бойынша көрсетілген соңғы күнге дейін біртіндеп берілуі мүмкін.
Фьючерстік мәмілеге қатысушылар «маржаның» кепілдік жарнасын енгізеді”,
үшін арналған және мәмілені орындау мүмкін болмауына байланысты мәмілеге бір қатысушының екінші қатысушының шығындарын өтеуге арналған. Егер Тараптардың бір ДБ-ы келісімді бұзса, онда екіншісі енгізілген кепілдің ДБ-ның белгілі бір өтемақысын алады. Кепілдік жарнаның мөлшерін биржа белгілейді және коньюнктураға байланысты-нарықтың тұрақсыздығына байланысты. Әдетте кепілдік жарнаның мөлшері бағалы қағаздардың бағамдық құнының (мәміле сомасының) 5-20% шегінде ауытқиды.
Фьючерстік мәмілелердің көптігі кері сатып алу туралы келісім шарттарымен жасалады. Бұл жағдайда бағалы қағаздардың қозғалысы болмайды, ал мәмілеге қатысушылардың бір ҰҚ баға айырмашылығы ғана төленеді.
Мысалы, «Дельта» компаниясының 100 акциясын сатып алу-сатуға 45 АҚШ доллары бағасымен фьючерстік мәміле жасалды. акция үшін. Мәмілені орындау кезінде акценннің бағасы 49 АҚШ долларын құрады. акция үшін. Мәміле кері сатып алу шартымен жасалғандықтан, сатушы сатып алушыға 400 АҚШ доллары мөлшеріндегі бағадағы айырманы төлейді. (4*100). Сатып алушыға оның кепілдік жарнасы қайтарылады,ал айырма сатушының га-рантийлік жарнасы есебінен жабылады.
Егер мәмілені орындау сәтінде баға 40 АҚШ долл.болатын болса, акция үшін сатып алушы сатушыға 500 АҚШ долларын төлеп, мәміледен бас тарта алады. (5 АҚШ долл. әрбір акция). Бұл жағдайда сатушыға оның кепілдік жарнасы қайтарылады және сатып алушының кепілдік жарнасы есебінен бағадағы айырма төленеді.
Опционмен фьючерстік мәмілелер
Опционмен фьючерстік мәміле сатып алушы (сатушы) сатушыға (сатып алушыға) белгілі бір ақша сомасын төлеуімен және белгілі бір уақыт кезеңі ішінде белгіленген баға бойынша бағалы қағаздардың белгілі бір санын сатып алу (сату) құқығына ие болуымен сипатталады. Басқаша айтқанда, мәмілеге қатысушылардың бір ДБ сатып алуға арналған опцион («call» опционы) немесе сатуға арналған опцион («put»опционы) сатып алады. Опционды ұстаушы өз құқығын пайдалана ме, бағалы қағаздар бағамы қалай өзгереді? Мысалы, сатып алушы «Дельта» компаниясының 100 акциясын 45 АҚШ доллары бағасымен сатып алуға опцион сатып алды. дана үшін. Опционның әрекет ету мерзімі-3 ай. Опционды сатып алушы 3 АҚШ доллары бойынша сыйақы төледі. акция үшін. Опционның әрекет ету кезеңінде акциялардың бағасы 50 АҚШ долларына дейін көтерілді. дана үшін. Опционды ұстаушы өз құқығын сатады және 45 АҚШ долл. бағасы бойынша 100 акция сатып алады. Ол бірден акцияларды қолма-қол есеп айырысу үшін сата алады және әрбір акцияға 50 АҚШ долларынан ала алады. Осылайша, оның операциядан ұтысы 2 АҚШ долларын құрайды. әрбір акцияға немесе 200 АҚШ долл. барлық мәміледен.
Егер опционның әрекет ету кезеңінде акци бағасы 45 АҚШ долларынан жоғары көтерілмесе. егер ол мұраға қалдырған мүлікті іс жүзінде иеленуге кіріссе не оған билік етсе, не оның осы мүлікке құқықтарын куәландыратын құжаттарды алуға өтініш жасаса, ол бұл құқықты аталған мерзім өткенге дейін де жоғалтады. (3 * 100).
Егер опцион сатушы сатып алса, онда ол, Егер бағалы қағаздардың биржалық бағамы мәміле жасалған кезде белгіленген бағадан төмен түссе, өз құқығын іске асыруға ұмтылатын болады.
Сатып алуға опционды сатып алушы (фьючерстік мәміледегі сатып алушы сияқты) бағалы қағаздар бағамының артуын есептейді, ал опционды ұстаушы (фьючерстік мәміледегі сатушы сияқты) бағалы қағаздар бағамының төмендеуін не болатынын есептейді. Әрбір қатысушы өз ойларын басшылыққа алады және пайда алуға үміттенеді, алайда, әрине, мәмілеге қатысушылардың бір ғана ұз ұтып ала алады.
Сөрелік мәмілелер
Стеллаж деп мәміледе кім сатушы, ал Сатып алушы кім екені анықталмаған мәмілелер аталады . Мәмілеге қатысушылардың бір ұз белгілі бір сыйақыны екіншісіне төлей отырып, опцион сатып алады, ол опционның әрекет ету кезеңінде өз таңдауы бойынша бағалы қағаздардың белгілі бір санын сатып алу немесе сату құқығын береді. Мысалы, мәмілеге қатысушылардың бірі «Бэта» компаниясының акцияларын 80 АҚШ доллары бағасымен сатып алу құқығына опцион сатып алды. осы акцияларды 60 АҚШ долл.бағасы бойынша сату құқығына ие. дана үшін. Бұл опционның бағасы-20 АҚШ долл. акция үшін.